Khuhu Dzine dza vha dza Mvelo dzo no Dowelaho Nyimelo ine dza vha Khayo

© Chris Daly

Hedzi dzi a konḓa, dza dovha dza vha dza khwine kha mutsho wa ḽa Afrika Tshipembe u fhirisa dzine dza vha na mbuyelo. Zwine zwa ita uri dzi leluwe fhethu hune dza vha dzi songo tou fuwiwa nga vhunzhi. Dzine dza ḓivhea vhukuma ndi Boschveld Chicken, Naked necks, Ovambo's na Potchefstroom Koekoeks na Venda.

Dzi Boschveld Chicken

Boschveld Chicken a i thu tendelwa sa ine ya kudzela kha ḽa Afrika Tshipembe fhedzi iya shumiswa nga vhathu vhanzhi vhane vha vha vho ḓiimisa nga vhoṱhe kha zwipiḓa zwinzhi zwa Afrika.

Rabulasi Mike Bosch o i wana nga 1998 kha bulasi yawe ine ya vha Limpopo kha ḽa Afrika Tshipembe ine ya bva ho ṱanganiswa dzine dza vha tharu Venda, Ovambo na Matebele. Yo wanala i tshi kona u kudzela makumba zwi tshi bva kha Venda na tshivhumbeo tsha Matabele na u khwaṱha ha Ovambo.

Khuhu dza hone dzi na muvhala mutsuku wo tsukuluwaho na mabesu matshena zwine zwa thusa na kha u tsireledza kha zwine zwa toda u iḽa. Ya phambo i lemela 1,6kg ina vhege dza 12 na 2,6 kg ina vhege dza 20 ngeno mukukulume u 1,5 kg ine vhege dza 12 na 1,7 kg ina vhege dza 20.

Dzi Naked Neck Chickens

Naked Neck hedzi dzo khethea lwa mvelo nga u vha na mukulo usinaho mavhudzi dzo tou ḓiswa dzi tshi bva kha ḽa Malaysia nga centuari ya vhu 17. Khuhu heyi ina mivhala yo fhambananaho.

Uya nga ha vhafuwi vha khuhu kha ḽa Afrika Tshipembe huna tshaka mbili dza hedzi dzi sinaho mathenga kha mukulo inwe ndi purebred ine ya tou vha na mukulo usinaho na luvhudzi na luthihi ngeno inwe isi purebred ine ya vha na tshithu tshine tsha nga dzhelo kha mukulo. Dzine dza wela kha dzine dza kudzela nga vhunzhi, huneya phambo ya lemela 1,5kg musi dzina vhege dza 16 na 1,95 kg ina vhege dza 20 ya lemela 3,5 kg musi yo no hula tshoṱhe.

Ya tshinna ndi 1,1 kg ina vhege dza 16 ya lemela 1,4kg ine vhege dza 20 na 3 kg musi yo no hula tshoṱhe. Dzi hula lwa vhudzekani dzo no swikisa maḓuvha a 155 dza bvisa makumba ane a lemela 55,5 grams.

Naked Neck hedzi I shuma kha u bindudza kha manwe a mashango u fana na kha ḽa France. Huna dzi mbuno dzi pfalaho kha hezwi. Nga mulandu wa uri heyi khuhu a ina mithenga hoṱhe zwine zwa thusa kha uri a ili u fana na dzinwe, iya konḓelela na mufhiso.

Dzi Ovambo Chickens

Ovambo chicken ibva kha ḽa Ovambo vhubvaḓuvha ha Namibia. I ṱalusa nga u kudzelelesa. Dzi na muvhala wo swifhalaho, ya vha na ṱhodzi tshena na dza muvhala wa swiri.

Usa lemela hadzo zwithusa kha uri i kone u fhufha i ṱavhele duvha musi hu tshi khou fhisa na u shavha zwine zwa nga i vhulaya, heyi khuhu iya lwa nga maanḓa i ḓivhelwa na u fasha dzi mbevha.

Ya phambo i lemela 1,74 kg ina vhege dza 16 na 2,16 kg ina vhege da 20. Ya tshinna i lemela 1,32 kg ina vhege dza 16 na 1,54 kg ina vhege dza 20. I vhibva lwa vhudzekani ina maḓuvha 143.

Ya tsadzi i alamela makumba a 129 nga nwaha ane alememala 52,5 nga kumba . Ya tsadzi iya kona u alusa vhana ya kona na u vha tsireledza uri vha tshile.

Dzi Potchefstroom Koekoek

Dzi Potchefstroom Koekoek yo bveledzwa nga nwaha wa 1950 nga Chris Marais ono bva kha vha u ita dzi thoduluso dza zwipuka kha ḽa Potchefstroom ho ṱanganiswa Black Austalorps, white Leghorns na Plymouth Rocks. Dzine heli "Koekoek" zwi ha zwi tshi khou ambelwa kuitele kwa muvhala wayo.

Khuhu heyi i vhibva lwa vhudzekani ina maḓuvha a 130 ya tsadzi i kudzela makumba ane alemela 55,7 grams. Dzi ya kona u bveledza makumba ane avha a henefha kha 198 nga nwaha. Ya tshinna i lemela 1,84 kg ina vhege dza 16, 2.4 kg in vhege dza 20 na 3,5 kg uya kha 4,5 kg musi yo no hula. Ya tshisadzi i lemela 1,4 kg ina vhege dza 16, 1,7 kg ina vhege dza 20 ya lemela 3,5 kg musi yo no hula.

I ḓivhiwa nga maanḓa mahayani i tshi khou ḓivhelwa ṋama na makumba na u ḓivhelwa u kona u tsireledza vhana vhayo. Muvhala wayo u bva kha dzine dza tangana musi dzi tshiita ṅwana kanzhi ṅwana uvha mutsu nga muvhala arali a wa tsadzi ya munna ndi tshena kha ṱhoho.

Dzi Original Venda Chicken

Dzi Original venda chicken yo waniwa nga dokotela vho Naas Coetzee, mushumi muhulwane wa muvhusoni kha ḽa Bloemfontein, nga nwaha wa 1979 kha vhupo ha venḓa kha Vunḓu ḽa Limpopo. Ina muvhala wo ṱanganelanaho, huna mutshena, mutsu na buraweni i kudzela zwavhuḓi ya vha na mithenga mitete.

Ya mukuku I lemelea 1,57kg musi dzi na vhege dza 16, 2,01 kg ina vhege dza 20 na 2,9 kg uya kha 3,6 kg musi yo no hula . Ya phambo i lemela 1,24kg ina vhege dza 16, 1,4 kg musi ina vhege dza 20 na 2,4 kg uya kha 3 kg musi yo no hula.

Khuhu i hula lwa vhudzekani ina maḓuvha a 143. Ya phambo iya kona u bvisa makumba mahulwane ane avha o khwaṱha ane a lemela 52,5 g. Iya kona u bvisa makumba a 129 nga nwaha.

Uya nga ha vha Southern African Poultry Organisation vho ṱalutshedza vho dokotela Coetzee vho takadziwa nga heyi khuhu "nga u bvisa makumba, ane avha a thengo, khuluIya kona u lwa na malwadze, manzhi a i ṱoḓi zwiḽiwa nga maanḓa".

Khuhu dzo no nga yone dzo vho ḓo wanalea kha ḽa Southern Cape na Qua-Qua kha ḽa Free state.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe