U Laula Mmbi ya vha Pedi
Uya nga ha maanda avho vha Pedi, nga fhasi ha vhurangaphamda ha Thulare (ubva nga 1790-1820) vho vha vha tshi ita zwithu zwine zwa bvelela u mona na vho. Vho disa fhethu hune havha uri ho tandavhuwa kha hune namusi ha vha Rustenburg kha east ya Lowveld, vha fhambana na vhukovhela ha mulambo wa Vaal (hune namusi ha divhea sa Waterberg na Soutpansberg) hu tshi khou vhusa vha Pedi.
Vha hula vha vha vhanzhi nga mbalo na nga maanḓa, vha tshi khou dzhia na vhadzula tsini vhavho. Nga fhasi ha Thulare we avha ana maanda, mmbi ya ma Pedi ya tamisa nahone Maroteng aswika nntha nntha. Ṱhuṱhuwedzo ya Thulare yo vha heila ya u kona u swika hune avha rangaphanda na nga tshi muya kha zwigwada zwine zwa vha uri asi zwa vha Pedi. Nga 1824, musi Thulare atshi lovha, ha dzhena nwana wawe muhulwane kha vhana vha malo vha vhaṱhannga Malekutu, we na ene avha o divhudza u isa phanda na u hulisa ma Pedi uri avha na ṱhuṱhuwedzo.
Dzindwa na vhaPedi vha Vhukovhela
Vhuhosi ha Malekutu ahu ngo vha ha tshifhinga tshilapfu, nga uri o mbo di liswa mulimo nga munwe wa vharathu vhawe. Vha Pedi vho vha vho ḓaḓa musi vha tshi dzhenelwa nga vha Nguni vha tshi khou bva vhukovhela.
Ḓivhazwakela ya khethekanyiwa hu tshi khou pfi kana u thaselwa zwo vha zwi tshi khou bva kha Matabele vhe vha vha vha fhasi ha Mzilikazi’ kana vha Ndwandwe fhasi ha murangaphanda vho Zwangendaba we ado bva kha Zwide musi o kundiwa kha tshanda tsha Shaka. Kha zwiwo zwothe, vha Pedi vho vha vha tshi khpu vhulaiwa na vhana vha Thulare, hu songo vhaliwa Sekwati, vho vhulaiwa.
Dzi ndwa dza vha Nguni dzo vha hone lwa nwaha, nga hetsho tshifhinga vho vha vha tshi khou kaṋa na zwimela na u dzhia shango la dzi kholomo. Zwigwada zwine zwo vha zwo tingeledza zwo sala zwi sina midi, ha tendiwa uya nga ha zwa namusi uri ho vha na cannibalisms. Sekwati a shavha, kha zwe zwa vha zwo sala o kona u kuvhanganya lushaka lwa vha Pedi, tsini na mulambo wa Olifants.
Lwa minwaha miṋa vho vha vho dzumbama kha vhahura vhavho, na mashaka, na vhuhosini ha Ramapulana. Vha ya vha ita dzi khakhathi kha madzulo matuku, nga tshifhinga hetsho vho kona u thuba vhafumakdzi na dzi kholomo. Na Sekwati o dovha hafhu aya apfuka mulambo wa Olifants aya a wana madzulo Phiring. Nga zwituku avha atshi kho tanganisa vhathu vhawe vha maPedi atumbula vhupo ha Maroteng.
A kona u hana dzi nndwa dzine dza vha dzi tshi khou bva kha vha Swazi na MaZulu, nga u hana zwo itwaho kha thavha ine yo vha yo vha tinga, aya akona u tumbula Teate tsini na ho adzaho ha dzi thavha dza Leolo.
Usa vha na Mulalo
Nga1845 murangaphanda wa mavhuru Hendrik Potgieter aya a dzula kha east ya Steelpoort, he atumbula hune namusi ha vhidziwa Ohrigstad. Nga dzi 5 dza Fulwana kha honoyo nwaha Potgieter na Sekwati vha langana u saina zwine zwa do vha zwi tshi khou fha Potgieter uvha mune wa shango. Ha sa tsha vha na mulalo vhukati ha vha Pedi na mavhuru vhane mbalo yavho ya khou hula.
Vha Pedi vha kona u swikelela uvha na zwiṱhavhane khosi ya zwezwo yo vha i tshi kona u rumela vhathannga uri vha tuwe vha yo shuma kule Cape, Delagoa Bay na kha tsimu ya dzi Diamond Northern Cape. Nga 1870s, munna munwe na munwe atshi vhuya mushumoni o vha atshi khou badela £1 kha khosi, ya do shuma kha u renga zwigidi na zwithavhane.
Nga murahu ha lufu lwa Sekwati ho vha na dzi nndwa vhukati ha vhana vhawe vhavhili, Sekhukhune na Mampuru, uri vhuhosi vhudzuliwa nga nnyi. Hezwi zwo vha zwo tutuwedziwa nga uvha hone ha mavhuru vhe vha do vha tshuwisa nga u vhusa ha ma Pedi. Sekhukhune o kona u fhelisa dzi khakhathi, na u kona u dzula kha tshidulo tsha khotsiawe, zwo vha zwi tshi vhonala nga u kona hawe kha u vhidza vhanna vha ulwa kha vhuhosi hawe, uri akone u fhelelisa u nyadziwa nga manwe mahosi.
Sekhukhune o mbo di vha na vhushaka na mavhuru, nga u lugisa dzi nndwa dza u lwela shango na u shuma azwi vhona u swika zwi tshi fhela, nga Shundunthule 1876 vha Transvaal vha mbo di toda nndwa nga murahu ha upfa mavharivhari a uri maPedi vha khou toda u lwa na mavhuru kha kusi kwa Lydenburg. Mavhuru vha kundiwa. Nga murahu ha minwedzi mivhili vho Theophilus Shepstone vha ya vha dzhia Transvaal vha tshi khou ri ndi khare ya mavhuru, mavhuru vho balelwa u vhusiwa nga ma Pedi.
Nga murahu ha musi nndwa ya ma Zulu i tshi fhela nga Fulwana 1879 vho Garnet Wolseley (muhulwane wa zwa commissioner wa South-eastern Africa) vha amba uri Sekhukhune u u fanela u badeliswa uri hu vhe na mulalo, hapfi u fanela u badela kholomo dza 2 500, Sekhukhune a hana u dzi badela, vho Garnet vha rumela mmbi ya vhanna ine ya swika 12 00, ho katelwa na vhalwi vha vha Swazi vha 8 000. Nga dzi 28 dza Lara 1879 ho vha na dzi ndwa dzo vhalaho vhukuma dzine vhalwi vha vha Pedi vhane vha swika 1 000 vha tshi vhulaiwa, Sekhukhune a kona u kundiwa. A ya avalelwa bakoni na khothoni Pitori mmbi ya maPedi ya mbo di vha yo tshinyadziwa.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe