Zwa Ndimo
Ma Tsonga vhane vho tuwa tsini na madi nga centuary ya vhu 19, vha ya vha renga tshiko tsha zwiliwa Transvaal, ho katelwa cassava (manioc), na dzinwe tshaka dza nduhu, ndabula na mifhoho. Zwithu zwine zwo vha zwi zwa ndeme ho vha hu zwimela zwa mavhele ha divhiswa na magwitha nga vha lwi navho kha madzulo avho.
Mishumo ya ndimo kanzhi yo vha i tshiitwa nga vhafumakadzi, nga nnda ha u lima ndi zowne zwine zwo vha zwi tshiitwa nga vhanna. Vhanna vho vha vha tshi tavha na fola la tobacco. Zwa u kana wo vha u tshi vha mushumo wa vhathu vhanzhi hune vhathu vha kana vha tshi khou thusana kha bulasi la munwe.
Ane a khou thusiwa u kana o vha atshi nga tou rengela vhathu vhane vha khou muthusa ma halwa na zwiliwa uri huvhe mushumo une wa vha wa ndeme khavho. Vha Tsonga vha ya ita zwa u fhisa kha ndimo dzavho. Fhethu hune ha vha na madaka manzhi ho vha hu tshi thoma ha fhisiwa, ha kona u tavhiwa fhethu hune ha vha khagala zwine hune havha ho tavhiwa hu vha na pfushi nnzhi, zwimela zwa hone zwi ya titima.
Hezwi zwa ndimo zwo raliho ndi zwone zwo itaho uri vhathu vhanzhi vha pfuluwe vha tshi khou todana na ndimo ya fhethu hune hu kha divha na mavu matete. Musi vhathu vha tshi khou dala hezwi zwo do ita uri hu vhe na u lwela shango vhathu vha tshi khou toda ndimo ya khwine.
U Zwima
Nga tshifhinga tsha centuary ya vhu 19 zwa u zwima zwo vha zwo dala vhukuma na hone hu mushumo une wa vha wa ndeme vhukuma tsini na madi na nga ngomu shangoni. U swika nga 1860 ho vha na zwithu zwinzhi zwa ivory zwe zwa do diswa nga kha Lourenco Marques kana zwa iswa Durban nga khalanwaha.
Vha zwimi vho rengisa na mbalo nnzhi ya mukumba wa tshimange, kanzhi zwo vha zwi tshi shumiswa nga ma Zulu na masole a Gaza. Musi danga la dzi ndou li tshi ngalangala mmbi ya ngalangala nayo, vhazwimi vha thoma u vhulaha mbalo nnzhi ya dzi buck vha rengisa lukanda na maṋanga kha vharengi.
Venison yo vha i tshipida tshihulwane tsha zwiliwa zwavho, na u rea khovhe ha vha zwithu zwihulwane vhukuma zwe zwa vha zwi tshiitwa. Mvula dzine dza na nga khalanwaha dzo vha dzi tshiita uri tsini na mulambo hu ome usa vha madi tsini na zwo zwa vha mutsiko. Musi duvha la tshilimo li tshi xisa madi, tshitshavha tsho do tsudzuluwa vha tshi khou ya kha vhupo ha tsini vha tshi khou todana na khovhe.
Nga u fhela ha centuary ya vhu 19 ha vha na u kona u valiwa ha shango line nga vho 1926 ha vho vha Kruger National park. Tshitshavha tshinzhi vho vha vha tshi khou bviswa phakhani na vhane vha dzula nga tsini vha tshi khou bviswa kha fhethu ha u zwima vha ya vha zwima mikanoni ya hone. Zwa u zwima na u fasha khovhe zwo dzula zwi zwa ndeme kha vhathu vhanzhi, fhedzi hu ya vha na havha vha u tambudza dzi phukha u fhirisa vhathu vha no funa u zwima.
U Tholiwa ha ma Tsonga
Zwine zwa dzhia Centuary, vhanna vha ma Tsonga vho vha swika he vha shuma mimaini na kha dzi feme dza u ita zwithu Afrika Tshipembe. Nga ndowelo vho vha vha tshi vha vha tshi khou dzula hostele u fhiridsa u fhedza tshifhinga tshavho vha tshi kha lwendo lulapfu duvha na duvha. U tambula ha maTsonga ndi zwone zwo itaho uri vhunzhi havho vhabve vha yo dzula lwa tshothe dzi doroboni.
Vhafumakadzi vhanzhi vha di wana vha tshi khou shuma kha mabulasi anga tsini. Thaidzo khulwane ndi ya uri huna vhathu vhanzhi kha shango. Hezwi kanzhi zwo itwa nga muvhuso wa tshitalula na u sa toda u siana vha toda u dzula nga tshavho, ngauri huna zwihumbudzi na zwine zwa vha kwamanya na vhupo havho. Mvula yone iya fulufhedzea.
Fhedzi kha vhunwe vhupo madi aya di konda. Zwa u lima u tshi khou itela mbuyelo zwi hone fhethu hune hu ya sheledziwa, fhedzi zwi ya dovha zwa khakhisa musi hu tshi tea u hwaliwa zwiliwa. Zwifuwo zwa vhathu vhanzhi ndi zwone zwine zwa khou ita uri vha kone u tshila u fhirisa tshiimo tsha ikonomi, nahone hu ya vha na thahalelo ya muholo wa tshifhinga tshothe u fhira u wana mufumakadzi na vhuimo.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe