Vho-bebiwa Klerksdorp
Nga dzi 07 Tshimedzi 1931, Desmond Mpilo Tutu o bebiwa nga zachariah (mudededzi) na Aletta (mushumi wa nduni) Klerksdorp kha vundu la North West Afrika Tshipembe, ha havho vho bebiwa vha vhana, kha muta une wa sa tou vha na masheleni. Musi vho-Desmond vha na minwaha ya malo khotsi avho vho mbo di pfuluselwa uya u shuma Ventersdorp he muta wa vha u tshi khou dzhena Methodist Episcopal Church.
Ubva hafho muta wa pfuluwa wa ya Roodepoort Gauteng he muta wa dzula nga murahu ha musi u saathu ya Munsievillem hune ha dzula vhathu vhatsu Krugersdorp. Musi vha tshi khou dzula Munsieville, vho Desmond vho diitiela tshelede nga u hwala zwiambaro vha tshi zwi dzhia khathihi na u zwishumisa zwe mmeavho vha vha vha tshi khou zwikuvha.
Vho vha vha tshi rengisa na maswiri na dzi nduhu uri vha kone u wana mbuyelo vha shuma sa caddy fhethu ha u tambela golf Killarney. Vha dzhenelela kha zwa Scouts, he vha do pfufhiwa Tenderfoot Second Class na Proficiency Badge ire kha u bika.
Tshikolo tsha Nntha tsha Sophiatown
Vho-Desmond vho thoma pfunzo dzavho dza nntha secondary ya Western High School tsini na Sophiatown nga 1945. Hafha vho vha vha tshi khou kona vhukuma kha dzi pfunzo dzavho vha thoma uvha na lutamo lwa mutambo wa rugby nga murahu ha musi vha tshi vha tshipida tsha thimu ya tshikoloni. Nga murahu ha minwaha mivhili vha mbo di vha na TB vha dzula sibadela wa minwedzi ya 18.
Musi vha sibadela vha mbo di vha thama khulwane ya father Trevor Huddleston vhe vha do vha mututuwedzi wavho muhulwane ndi vhe vha do fhedza vha tshi khou shuma na nduni yavho Munsieville. Vho-Huddleston vho vha vha English Anglican Bishop vhe vha vha vha tshi khou shuma sa mufunzi Sophiatown.
Vho Desmond vho vha vho takala nga ndila ye vhafunzi vha vha vha tshi thonifha ngayo mmeavho muthu we avha nga tshiimo avha afhasi vhukuma. Avha hangwi nga ndila ine vhafunzi vho vha vha tshi fara munwe na munwe nga thonifho zwo vha tutuwedza nga murahu musi vha tshi tangana na dzi khakhathi dza muvhuso wa tshitalula. Nga mulandu wa vho wa ulwala zwo ita uri vha salele kha tshikolo fhedzi naho zworalo vho mbo di nwala murole wa vhufumi na vhuvhili nga 1950.
Wo vha u muloro wa vho uri vhavhe physician, vho vha vha tshi lenga u lala vhusiku, vha tshi khou vhala nga makhandela. Vho fhedza vho phasa vha tendiwa gudedzini la Witwatersrand Medical School vha tshi khou isa pfunzo dzavho phanda. Fhedzi a vho ngo kona u wana thuso ya masheleni kha u fhedza pfunzo dzavho dza medical. Vha mbo di humbula u vha mudededzi, vha mbo di di nwalisa kha Bantu uri vha ite Diploma ya vhudededzi.
U Shuma sa Mudededzi
Musi vha tshi khou shuma sa mudededzi vho do tangana na vho-Nomalizo Leah Shenxane, na ene a mudededzi. Vhuvhili havho vho do malana nga 1955 vha vha na vhana vhana. Vho-Tutu vho mbo di litsha zwa vhudededzi nga murahu ha musi hu tshi da zwa Bantu education, vha sa tode uvha tshipida tsha pfunzo ya u tsikeledza vhathu zwi tshi khou bva nga lukanda lwavho.
Vho mbo di isa phanda na dzi pfunzo dzavho dza zwa bivhili St Peter’s Theology College Johannesburg. Hezwi zwo do thusa nga 1960 musi vho Tutu vha tshi vhewa vhufunzi kha kereke ya Anglican.
Ubva nga 1962 u swika 1966 vho vha vha tshi khou shuma uri vha kone u wana Bachelor na masters degree kha zwa bivhili ubva kha gudedzi la King’s College London. Musi vha mashango davha vho do tutuwedziwa nga maanda a u kona u di ambela vhudipfi havho na ndila yo leluwaho ya u kona uvha na ndivho na pfunzo ndi zwe vha zwi vhona vha hangei. Vho vha vha tshi khou toda mbofholowo yo raliho kha shango la havho.
Muthu ane Athonifhea Vhukuma kha Shango
Musi vho-Tutu vha tshi vhuya Afrika Tshipembe nga 1967 vho mbo di vha tshipida tsha Federal Theological Seminary Alice vha mbo di vha Chaplain kha gudedzi la Fort Hare. Nga 1975, vho mbo di vhewa uvha Dean wa St Mary’s Cathedral, Johannesburg, nga u tavhanya vha tshi tou fhedza uvha Bishop wa Lesotho. 1975, ho vha hu tshifhinga tshikondaho Afrika Tshipembe huna dzi nndwa dza polotiki.
Ho vha hu nga tshenetshi tshifhinga tshe vho Desmond Tutu vha tiwa uvha General Secretary wa dzi kereke (SACC). SACC i imelela dzi kereke khulwane dza vha kreste Afrika Tshipembe, u fhira dza Dutch Reformed Church na Catholic Church. Tsho vha tshone tshiimiswa tshihulwane tsha zwa muya na vhutshilo ha zwa polotiki kha vha tendi vha Afrika Tshipembe, na u kona u vha na vhupfiwa.
Nga tshifhinga tsha 1978 na 1985 vho-Tutu vho vha vha tshi tou vha phanda vhukuma kha tshitshavha vha tshi khou lwela u sa fariwa zwavhudi ha vhathu nga muvhuso wa tshitalula.
Vho-Tutu vho mbo di pfufhiwa kha pfufho dza Nobel Prize for Peace nga 1984 sa u vha livhuwa kha thikhedzo ya u lwa na muvhuso wa tshitalula. Vho-Tutu nga 1985, vho do nangiwa sa uvha mu Bishop wa Johannesburg, nga hetshi tshifhinga vho isa phanda na uri hu vhe na tshanduko, na u tutuwedza vhuthihi vhukati ha vhathu vhatsu na vhatshena vha Afrika Tshipembe.
Nga 1986 vha nangiwa uri vha vhe vhone mu Archbishop wa Cape Town nga 1987, vha nangiwa uvha vhone muprisidenthe wa dzi kereke.
Hono Fhela Muvhuso wa Tshitalula
Musi muhuso wa tshitalula wo no fhela tshothe nga 1994, vho mbo di rambiwa uri vha vhe vhone mudzulatshidulo kha zwa ngoho na vhupfumedzani nga vho-Nelson Mandela, huna fulufhelo la u vhuyedza mulalo kha tshitshavha. Vho no thonifhiwa hayani na mashangodavha, lwa minwaha, kha mushumo wavho wa uri Afrika Tshipembe li vhe na mulalo.
Na lufuno lwa pfunzo na u vhala, vho no wana dzi pfugfho dza vhu dokotela dzo vhalaho na zwikolo zwinzhi na zwi scholarship zwo riniwa hu tshi khou huliswa vhone. Nga 1987 vho pfufhiwa nga ya pacem kha Terris, na pfufho yo riniwa hu tshi khou tevhedzwa vhone nga vho Pope John XXIII ine ya vhidza vhathu vha tshi khou ita uri huvhe na mulalo. Nga 2008, Illinois Governor Rod Blagojevich proclaimed 13 Shundunthule “Desmond Tutu Day” na nga 2017 Queen Elizabeth II ya England vha nangiwa kha Bailiff Grand Cross of the Venerable Order ya St John.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe
Ndi linwe la dendele line la divhiwa vhukuma Afrika tshipembe vha tshi khou divhelwa u lwela pfanelo dza vhathu na uvha muthubi kha Nobel Pr...