Dzina
Bat hawk (Macheiramphus alcinus)Mbonalo
Tshihulwane tshi na muvhala wa buraweni nga nnḓa ha fhasi ha maṱo hune ha vha na muvhala mutshena. Vhukati ha khana na kha mukolo ndi hu tshena, hune ha vha na ḽivhala ḽitsu. Maṱo ndi muvhala wa tshitopi o tshaho, a vha na muvhala mutsu, milenzhe na zwikunwe zwi na muvhala mudala wo yaho kha gireyi. Vhana ndi buraweni na hone vha na mbonalo ya khwiṋe u fhirisa khulwane. Ha vha na kuvhala kuno vhonala kha mutshila ure na mithenga, havha na muvhala mutshena kha maḓamu.Kuḽele
Iḽa zwiliwa zwine zwa vha zwo ḓalesa zwiṋoni. Nga zwinwe zwifhinga iya ḽa na zwinwe zwiṋoni na zwi khokhonono. Zwoṱhe zwipondwa zwi dzudzwa mafhafhani nahone i tshi kha luvhilo luhulwane, ya ya u kivha nnṱha ha zwifhaṱo.Kubebele
Musi tshifhinga tsha u beba tshi tshi swika hu vha na u pandamedzana nga maanḓa henefho hune dza bebela hone, zwi tshi nga zwi khou fhufha tshinwe tshifhinga hu ya vhonala na unga zwi khou fara milenzhe na u vhumbuluwa. U fhufha vhusiku ndi zwone zwo ḓalaho, zwine zwa itwa nga luvhilo luhulu, na musi zwi tshi ḓa tshiṱarani zwi ḓa nga luvhilo lwa u doba tshipondwa.Tshiṱaha tshifhaṱiwa kha muri muthihi une dza awela khawo nga asiari. Mbeu dzoṱhe dzi a fhaṱa, fhedzi tsha tshisadzi tshi ya ita mushumo munzhi u fhirisa tsha tshinna. Matavhi maṱuku aya vunḓekanya kha madavhi mahulwane musi i tshi khou fhufha, manzhi aya wela fhasi. Tshivha tshi nnṱha, tsho fhaṱa tshiṱaha kha davhi ḽihulu fhedzi tshinwe tshifhinga na vhukati ha muri. Ndi tshiṋoni tshine tsha vha uri tsho linganela tshine tsha vha na vhulapfu ha milenzhe miraru tshi tshi khou buḓa zwa lingana na mulenzhe muthihi wo tsaho, na tshinwelo tsho vuleaho tshinwe tshifhinga a zwo ngo talelwa sa manwe maṋoni. Zwoṱhe zwa East na afrika zwi ya fhaṱa zwiṱaha na dzi ḓoroboni.
Ndi zwa zwisadzi fhedzi zwine zwa ḓi hwala nahone tsha tou dzulela tsini nga masiari, tsha tshimbila fhedzi nga zwinwe zwifhinga, vhusiku tshi ya sia tshiṱaha tsha fhufha tshi tshi khou monamona, fhedzi asi tshifhinga tshoṱhe tshine tsha ḓi zwimela zwiḽiwa, ndi tsha tshinna tshine tsha tshipalela tshone tshi tshiṱahani kana tshi tsini natsho. U ḓihwala ha hone ndi ha ṅwedzi woṱhe.
Vhana vha hula vhana maḓuvha a 35-40, nahone vha fhiwa zwiḽiwa nga vhabebi vhoṱhe. Vhana vhaḽiswa mithethe ya 15-20 musi ḓuvha ḽi saathu kovhela, nga hetsho tshifhinga u vha fha zwiḽiwa zwi vha zwinṱha, luthihi nga murahu ha mithethe miraru uya kha miṋa. Na vhabebi vha ya vheya zwiḽiwa hanefha magumoni a zwiṱaha zwa fhufha, vha vhuya husikale na zwinwe. Zwi ya ḓiselwa na zwikhokhonono.
Nga zwifhinga zwa u lela ya tsadzi i dzula tshiṱahani na vhana, fhedzi nga vhege ya u fhedzisela vhoṱhe vhabebi vha ya dzula kha matavhi a nga tsini, vhana vha ya dzula vha sa vhoniwi tshiṱahanin lwa tshifhinga tshiṱuku vha saathu kona u ḓipalela, hezwi zwiṋoni zwi dzula zwi tshi khou beba, zwibeba ṅwana muthihi kha munna muthihi lwa minwaha minzhi.
Kuitele
Musi tshiṋoni tshi tshi khou tshimbila a tshi pfali fhedzi hu vhusiku tshi lidza minwe miludzi yo kwashekanaho’ ki-kik-kik-kik-keee’ kana ‘kwiek-kwiek’. Hoyu munngo wo leda zwi tshi ya nga tshivhumbeo tsha tshiṋoni.Musi dzi tshi khou fhufha, dzi vhonala dzi swiswi na maphapha malapfu, tshiṋoni tshi sekena tshine tsha vha na tshivhumbeo tsha Buzzard, fhedzi na ku fhufhele kuhulwane kwo no nga kwa Falcon, musi tsho awela kha muri tshi vha tshitsu muvhili woṱhe na mukulo mutshena na maṱo mahulwane ano vhona zwa kule a muvhala wa tshitopi. Tsha ndeme kha hetshi tshiṋoni ndi u vha fhethu ho vuleaho hure na minyamulemalema na Swallows, na makhokhonono mahulwane zwine ḽi tshi kovhela tsha do kona u zwi vhea kha maphapha.
Iya kona u vhonwa vhusiku i tshi khou zwima mativhani, milamboni mihulwane,lwanzheni, zwiporoni na kha mahatsi ane avha tsini na zwifhaṱo, hangei kule dubo lwa east tshi ya milomoni ya mabako hune ha dzula zwinwe zwiṋoni.
Nga mulandu wa nḓowelo ya tsho ndi tshiṋoni tshine tshi ya konda nga maanḓa u wanala, fhedzi tsho ḓowelea hune tsha wanala hone, na dzi ḓoroboni na kha manwe mashango. Zwi tshi itwa nga zwine tsha zwifuna sa zwiḽiwa zwa tsho arali zwi hone fhethu tshi ya kona u wanala.
Musi tshi tshi khou zwima tshi ya dzunguluwa fhethu hune tsha vha tsho hu ṋanga na hone kanzhi tshi vha tshi tshi kha luvhilo luhulwane tshi khou ita tshitshisedza nnṱha na fhasi na nga matungo a zwinwe zwiṋoni. Tshi ya fara zwinwe zwi zwiṋoni tshi tshi khou fhufha, zwinwe zwiṋoni zwiṱuku na zwi khokhonono, tsha zwimila zwoṱhe tshi muyani. Zwipondwa zwifarwa nga milenzhe nahone zwa milwa zwoṱhe. I zwima lwa hafu ya awara nga ḓuvha Afrika, fhedzi kale hangei east hune zwipondwa ha vha dzi Shiftless u fhirisa nyamilemalema.
Uri i nkone u fara zwinzhi zwine ya kona kona u zwiḽa nahone nga tshifhinga tshiṱuku tshipondwa tshi fanela uvha tshi tshiṱuku, ngauri tshi miliwa tshoṱhe kha lufhafha. Hetshi tshiṋoni atshi dzhi i zwiṋoni zwihulwane zwine zwa vha uri zwo ḓalesa yone iya ya fara zwiṋoni zwiṱuku.
Musi hu masiari tshi ya dzula tshi sa tsukunyei kha muri mulapfu, arali ya towa na musi i tshi khou tou fhufha lwa tshifhinga tshiṱuku naho i tshi nga vhonala i tshi khou fhufha masiari nga maanda arali hu zwifhinga zwa u beba. Tshifhinga tshiṱuku ḓuvha ḽiaathu u kovhela tshi ya fhufha tshi tshi khou zwima u swikela ḽi tshi kovhela, tshi ya kona u zwima na nga maḓautsha.