Vukati bya Rixaka ra Vasotho

Ndlela yo Tekana

©Dr Peter Magubane
Vukati byo lulamiseriwa abyi tele ngopfu exikarhi ka varhangeri va Vasotho na vana va tihosi, ku hlangana ka valehansi na vuhosi aswiri na nkoka swinene ku lawula mabulu na vuxaka bya xinawu. Tatana wa jaha hi xitalo akuri yena loyi ayaka aya burisana na vatswari va nhwenyani. Loko va switwisisa, ata kombela khuwani ra mati. Loko vatswari vapfumela, jaha xikan’we na vanghana va rona, vata vhakela ntombi leyi ximfumo. Loko a tsakela jaha leri a hlanganisiwaka na rona, nhwenyani uta nyika jaha leri duku 'moqhaka'.
Hi xitalo uta nyika jaha swakudya leswi jaha ringata swi ala leswaku swinatekiwi onge atele swakudya kungari rirhandzu. Hambi leswi kungavaka rosungula kuva vahlangana, hi xitalo va pfumelelana na xiboho lexi vaxi tekeke, kambe eka minkarhi ya khale ava boheka kuya emahlweni na vukati hambi vaswilava kumbe vanga swilavi. Masiku nyana lawa kuna ku olovisiwa swinene eka maendlelo — namuntlha munhu unwana na unwana uti tekela xiboho leswi kunga maendle ya masiku lawa naswona vavasati lavanga tekiwangiki vahundzuka vamhani.
Khale, vukati abyi tiyisisiwa ximfumo hikuva ku hundziseriwa bohali 'bride wealth' kusuka eka ntlawa lowu yimelaka jaha kuya eka lowu yimelaka ntombi. Tihakelo ta tihomu xikan’we na swin’wana swifuwo aswi kombeta leswaku vana vatava va rixaka ra tata wa vona kambe kungari eka mhani wa vona. Nhlayo ya bohali ayi tala kuva yiri eka nhlayo leyinga hundziki tihomu ta 20, hanci yin’we na tinyimpfu ta 10 kumbe timbuti, kambe aswinga talangi kuva swihakeriwa swihelela hikanwe. Endzhaku ka kuhakeriwa ka 10 ra tihomu, tihakelo tin’wana ati pfuneta ku hlanganisa mindyangu leyimbirhi hiku twanana na vunghana.
Khale mucato awutala kuvakona endzhaku kaloko vukati byaha ku heta ku lulamisiwa. Kufikela kwalano, varhandzani avanga pfumeleriwangi ku tinghenisa eka timhaka ta masangu kumbe kutshama swin’we. Namuntlha vukati byotala byi humelela endzhaku ka loko vanhu va ngungumela vaya tekana exihundleni kumbe loko jaha na vanghana varona vatlhakisa 'shobela' nhwana loyi a hlawuriweke kutani van’witeka van’wiyisa ekaya ka jaha, laha a fika a amukeriwa onge kuve na nkhuvo wa vukati.
Na xifuwo xinga dlawa ku tlangela ntirho lowu, laha nguvu leyi ayikumeke loko a fikaevukatini yi rhumeriwaka endzhaku ka sweswo. Kuhakeriwa ko sungula ka bohali, ntsevu wa tihomu kumbe mali leyi ringanaka natona, i xikombiso xaku amukela ka wajaha leswaku utinghenisile eka timhaka ta masangu na nsati wa yena, kambe aswinwi nyiki mpfumelelo waku teka vana tani hi swirho swa muti wa yena; kuva sweswo swiendleka kwalomu ka 10 ra tihomu, kumbe mali leyi ringanaka, swifanele ku hakeriwa naswona swi amukeriwa switiviwa na hi vanhu leswaku swi hakeriwile.

Mintirho ya n’wingi

Namuntlha vatekani lava vantshwa ava languteli kuva na muti wavona. N’wingi u tshama na vatswari va nuna. Wa vaswekela, ava pfuna himintirho yale kaya xikan’we nakuya tirha emasin’wini, himinkarhi hinkwayo a landzelela milawu ya nhlonipho 'hlonipho' eka tata wa nuna wa yena leswi katsaka nakuka anga vuli vito ra vona kumbe marito yan’wana lawa ya yelanaka na rona.
Khale wanuna a kombela xitandi eka nguva yosungula endzhaku ko tekana naswona, hikantsongo ntsongo muti lowuntshwa wuti yimela hi woxe loko se wukarhi wukula. Ntshikelelo wa kukala ka misava namuntlha swivula leswaku vatekani vanga yima kuna kwalomu ka lembe. Hambiswiritano, vingi 'makoti' votala ava swipfumeli leswi, naswona vakoxa leswaku vava na miti yavona loko vaheta ku tekiwa.

Translated by Ike Ngobeni