Rendzo ra khotso ra Robben Island

Vativi va khotso

©Tracey Derrick
Endzhaku ka rendzo hi bazi, vuyeni byi chichiwa enyangweni wa Khotso leri rindziwaka swinene kuva vata sungula rendzo leri ro tshova moya. Lexi i xiphemu xa rendzo leri rhangeriwaka hi khale ka mubohiwa wa tipolotiki naswona vutivi bya vona na ntokoto wa ndzhawu leyi swiendla leswaku rendzo rale khotsweni leri ringa rivaleki naku hola.
Varhangeri lava ava kumi vuleteri byo karhi naswona loko va kombeta vanhu hi ndzhawu leyi ava landzeleli swiletelo swokarhi. Hambi swiritano, ndzi twa leswaku vabohiwa va hundza eka swiyimo leswifanaka hi xitalo naswona vutomi bya vona byale khotsweni kuva kuri lbyi yelanaka.
Ndzi vutise murhangeri wa mina, Derrick Basson, leswaku swinjhani ku tlhelela e khotsweni tani hi munhu loyi akombetaka vamfphumba hi ndzhawu leyi naswona nhlamulo yakwe akuri leyi twisisekaka swinene.
Derrick u hlamusele leswaku yena na khale ka vabohiwa vanwani lava vanga tlhelela e xihlaleni lexi kuya tirha kona, va endle leswi hikuva vapfumala ntirho wunwana naswona ava lava ntirho.
Derrick undzi tsundzuxile leswaku khale ka vabohiwa ava chuchiwa kunga burisiwanga na vona ku lulamisa miehleketo ya vona kumbe ntshembo wo kuma ntirho naswona leswi aswivava swinene eka vona.
Vanhu lava vatirha hi matimba swinene. Kuna kwalomu ka 15 wa khale ka vabohiwa lava tirhaka e xihlaleni lexi naswona himinkarhi leyi kungana vanhu votala lava lavaka tekaka rendzo leri, varhangeri vakota ku endla tendzo to ringana 6 hi siku. Leswi swiboha leswaku vava vakarhele loko tendzo leti tifika emakumu naswona tiva tifana hinkwawo masiku, kufana na tirho wale hofisini, kambe
Derrick wahi tshembisa leswaku leswi swan’wivuyerisa eka rendzo rinwana na rinwana leri ari tekaka (laha anga vuli mali leyi a khensiwaka hiyona). Leswi swi, hindlela yinwana, swa amukeriwa ku khensa varhangeri lava hi mali yihi kumbe yihi leyi ungavaka uyi khomile emavokweni, naswona vuyeni byotala byiva siya na xan’wanchumu loko byi huma e khotsweni.

Ndzhawu yo kwetsima exihlaleni

©David Fleminger
Kusuka e handle, Khotso leri rile hansi, kuvonaka muako wodzwihala wo endliwa hi maribye. Wu rhandzeriwile hi muako leyi yo leha leyi valanguteri va Khotso vayimaka eka yona eka khona yinwana na yinwana ya ndzhawu leyi.
Rivala ra mintlangu raritshuri rirhandzeriwile hi darata leyingana mimitwa yotlhava lehenhla kayona, rikumeka etlhelo ka Khotso leri naswona laha hilaha vabohiwa ava tlanga kona ntlangu wa bolo ya milenge laha ava tlanga hi xivona eka ligi yak wale khotsweni.
Komiti ya mintlangu yale khotsweni ya Robben Island ayi lulamisiwe kahle swinene, laha ayi lulamisa timinete ta tinhlengeletano ta vona xikanwe naku nyika switifikheti eka vatlangi lava ava nghenela minltangu leyi.
Hile tlhelo ka Khotso leri kuna sirha kumbe small kramat (shrine) ra Sayed Adurohman Moturu, hosi ya Madura. Loyi ari prince yale Indonesia loyi ayirisiwile kutani aya tshama kona e Robben Island eka kuva a rhangerile tipolotiki laha ava lwisana na Dutch Each India Company, naswona u hundzile emisaveni hi lembe ra 1754.
Ntsumbu wa yena sweswi vulahliwile e Jakarta, kambe ma Muslims yale Cape vatala ku vhakela ndzhawu leyi yitekiwaka yikwetsimile kuringana 250 wa malembe lawa ya hundzeke, hambi hinkarhi lowu xihlala lexi akahari Khotso ra xihlawuhlawu.
Muako lowunga kona sweswi wu akiwile hi lembe ra 1969, naswona ntirho lowu vuriwaka Khalifa wuva kona lembe rinwana na rinwana.

Khotso ra mani na mani

©Tracey Derrick
Loko urikarhi u famba eka darata leyi yo rhosa leyi rhandzeleke muako wa Khotso leri, matitwelo yoka yangari kahle yatala kuvakona onge ya huma eka misava yoleyo. Kungari khale uti kuma uri ekhotsweni.
Laha u fikelaka kona rosungula hile ka Khotso leri aku tshama mani na mani kunga Block A. Laha, na vuyeni hinkwabyo byiva byitshamile eka mabence lawa yanga longoloxiwa na khumbi, murhangeri wa nwina uta mihlamusela hi xiyimo xa vutomi endzeni ka Khotso laha angata hlamusela tindlela to lulamisa vabohiwa leti ati tirhisiwa. Namuntlha, Khotso leri arina nchumu naswona ra titimela, kambe munhu ango hleketelela hindlela leyi akuri xiswona loko kutele hi ntshungu xikanwe na huwa leswi aswiva kona.
Swifaniso leswi vangamaka emakhumbini ya Khotso switisa kuvonikela nyana, kambe swifaniso leswi swipendiwile endzhaku ka 1991, loko vabohiwa va tipolotiki hinkwavo se vafambile. Kusuka eka Khotso ra mani na mani, uyisiwa eka muako lowu aku kumeka kona vulawuri bya Khotso lah u hundzelaka eka muako lowukulu wa khotso. Laha hi laha akuri na xibedlhele, hofisi na Khotso leri munhu a tshama ari yexe kona laha a va veka vurhangeri bya tipolotiki.

Ndzhawu ya vuti olori yo duma

©Tracey Derrick
Endzhaku ko hundza eka phacisi leringana ngulumelo, u fika enyangweni lowu yaka eka ndzhawu yo endliwa hi semende leyingana makhumbi lawa yoleha swinene. Laha i ndzhawu yo duma swinene laha Mandela na vabohiwa vanwana va nghozi ava hungasa kona loko dyambu rihumile loko vanga se tlhelerisiwa emakamareni ya vona kwla tlhelo.
Ndzhawu leyi sweswi yitele hi swifaniso swa vanhu va ndhuma lavanga tshama va pfaleriwa kona kambe yitamaka yaha pfumala misinya. Aswihlamarisi leswaku Mandela na vanwana ava hungasa hiku endla swirhapa hile tlhelo leswaku vati fambisela nkarhi naku sasekisa ndzhawu.
Endzhaku ka mbulavulo wokoma swinene, laha murhangeri angata hlmusela hinldela leyi varhangeri ava kota kuvulavula ha kona laha ava tshama varivoxe, laha ava vulavula hi xivona tani hi vabohiwa kumbe na vanhu lava vangale handle laha ava tirhisa network yotika swinene, ndzhawu leyi yiku hundzisela eka B section.
Laha hikona kungana makamara lawa munhu a tshama ari yexe eka phachisi ro ka ringa anamangi laha voningiwaka hi siwvonani swaximanguva lawa. Sweswi i nkarhi wa ndzhawu leyi yinga ya nkoka swinene: Cell 5, Block B. Lexi i xikamarani lexintsongo swinene lexi axi rhurhele wanuna wa ndhuma emisaveni hinkwayo eka minkarhi ya twentieth century, Nelson Mandela.

Translated by Ike Ngobeni