Nkavanyeto wa Vutomi bya maNdebele

© Dr Peter Magubane

Hinkari wava 20th century, kuvile na ku cinca lokukulu swinene eka vurimi bya valungu leswinga endla leswaku vatshami vale mapurasini va maNdebele vava e hansi ka ntshikelelo lowukulu. Eka minkarhi yin’wana, n’wamapurasi atirhisa muchini eka ntirho lowu awu endliwa hi vanhu, leswivulaka leswaku angaha lavi vatirhi e purasini, naswona a boheka ku hlongola mindyangu. Eka yin’wana minkarhi, n’wamapurasi a engetelela nkarhi lowu majaha ava fanele vatirha wona e purasini, leswi aswi endla leswaku majaha yotala ya Ndzundza ya tsutsuma epurasini.

Loko ndyangu wungaha koti ku tirha e purasini, vatswari na va sesi wa wanuna loyi a tirha ava boheka ku hlongoriwa laha purasini, leswi vulaka leswaku ndyangu hinkwawo wufanele kuva wuya lava ndzhawu yintshwa yotshama eka yona. Hinkwaswo leswi swi endle leswaku kuva na nhlayo ya Ndzundza — leyi ayi heleketiwa hi tihomu leti avari natona — leyi ayi lava ndzhawu yintshwa yotshama eka yona.

Varhurhele kuya eka tiko xikaya leri rahaku endliwaka ra KwaNdebele kumbe vatlhelela eka leyi yak hale ya (Northern Sotho) ematiko xikaya ya Lebowa. Kuve na swisolo swotala leswi aswivona KwaNdebele tani hi ndzhawu leyi aku cukumetiwa kona leswinga lavekeki, naswona ku tekiwa 'Chief Minister' xikan’we nava seketeri vakwe tani hi swimbyanyani swa mfumo wa xihlawuhlawu.

Kambe laha aku fanele kuva ndzhawu leyingava na mhaka hambi leswi ayinga dumangi ngopfu kumbe ayinga hlamuseriwi kufana na leyi ya mabunu-nyimbi ya Ndebele ya 1883. Himinkarhi leyi xihlawuhlawu axitinyike matimba, kwalomuya ka malembe yava 1980s, kusungule kuva naku tinonohisa, loku aku seketeriwa hi hosi ya Ndzundza leyi ayi fuma, mayelana na vatirhi va ntshikelelo va mfumo wa KwaNdebele.

Leswi akuri nseketelo lowu awu kumiwa hiku pfumaleka ka ntshamiseko leswinga endla leswaku kuhetelela kuve na kuhumelela ka leswaku KwaNdebele yikuma ntshunxeko ehansi ka xihlawuhlawu.

MaNdebele vakombile leswaku naswona vahaya emahlweni vakombeta leswaku ku landzelela ndzhavuko aswilo tiya kufana naleswi swilangutekisaka xiswona, naswona mafumelo ya vuhosi yanga nghenisiwa eka vukorhokeri bya xidimokirasi lexi yimelaka vanhu hinkwavo.

Translated by Ike Ngobeni