Xivumbeko
Hi lama kulu eka Magama ma Afrika Dzonga naswona mana matimba swinwne, mana vuswikoti byo lata wanuna lonkulu hansi. Ma vuyelela mava na matimba mo tala eka nenge wun’we mo kota ku tshova voko ra wanuna. Gama lerikulu eAfrika, gama ra Martial ri tika kwalamo ka 14 pounds (6.5 kg) naswona na ku leha ka timpiko ka kwalomu ka 6 feet 4 inches. Ri leha 3 inches. Swirho swale henhla I swa ribungu ro dzwihala na kwirhi ro basa nova na mifungo ya ntima, milenge iyo basa naswona mana min’wala leyikilu. Xinyenyana lexintsongo xiti komba xi hambanile ni lexikulukumba.Swakudya
Eka tindhawu tin’wana swinyenyana swi endla xiphenu lexikulu xa swakudya leswi dyiwaka, ku katsa Mhangela francolins, bustards and poultry. Swinyenyana leswikulu ku ringana na European Stork ku tsariwile leswaku naswona swi wele ka swihlotiwa swa Gama ra nyimpi. Eka tidhawu tin’wana swakudya I ti mammalian letikulu ngopfungopfu hyrax na ti antelope letintsongo. Swiharhi leswikulu tanihi rhole ra Mhala swa tekiwa, na matoho man’wana, nakambe nkarhi wun’wana timbuti letintsongo tale kaya, na swinyimpfana. Swidyanyama swo fana na inkala nkarhi wun’wana swa dyiwa, naswona nkarhi wun’wana ximanga na Mangawana, na tinyoka titsongo na minkwahle swati komba leswaku swidya swin’wana na swin’wana lexi kumekaka, naku tsakela ngopfu swinyenyana swa gama hyrax, na paultry. A swi tiveriwi ku dya nyama yo bola nakatsongo handle ka loko kova swinyimpfana swo fa.Ku tswala
Swisaka switshama swiri ku akeriwa emisinyeni, eka ku leha kun’wana na kun’wana ku suka eka 20 ku fika eka 80 feet ehenhla ka misava, kambe hintolovelo eka nsinya lowukulu eka ndhawu ya leyo. Swi kula eka gova rale henhla kumbe egoveni, laha xinyenyani xingana nkukulo wo vonaka eka xisaka. Swimbirhi swina xisaka xin’we kumbe swimbirhi, leswi tirhisiwaka hiku cincana ka malembe loko swi xi hundzisa xin’we, kambe ku endla ku ringeta ku tswala swi humelela ku tirhisiwa xin’we tsena. Swi kuma xivumbeko lexikulu kwalamo kava mune kuya eka tevu wa mikondzo ku tsemakanya no fika fika ka mune wa minkondzo hiku bumbula, naswona hixitalo na xivumbeko xa xinkambana loko xahari xintshwa. Swi aname ku tlula leswi nga entisa swona swi endliwe hi minkhavi leyikilu ku fika ka n’we-na-hafu wa ti inchi hi dayamitara, kongomisiwe hi matluka ma rihlaza swi nga tirhisiwa hi swinyenyana swo hambana hambana malembe mo tala. Kutahi nguva yo tswala yi nhaha sungula eka swiphemu swo hambana swa vuandlalo hi nguva yo tsakama, masungulo ya nguva yo oma, kambe maheleni ya nguva yo oma, naswona xiphemu xin’wana xa sekele xi fanele xi ndlandlamukela minkarhi ya timpfula.Ku fukamela swi tala ku endliwa hi vavasati, kambe wanuna switiviwa leswaku wa tshama. Wansati u suka xisakeni loko aya eku dyeni naswona a nga talangi ku dyisiwa hi wanuna exisakeni. Nkarhi wo fukamela ku ngava kuri kwalomu ka masikuma 45. Vana va kala matimba no tsana vas ungula ku thlothlora kambe va hanyanyeka swinwnw kwalomu ka masiku ma khumembirhi. Eka ma siku ma 32 tisiva ti vonakarisa ehansi, naswona ma funengeta xinyenyana hi masikuma 70. N’wana u dyisiwa h vatswari va yena ku kondza ava na masiku ma 60, naswona tisiva tihelerile, loko va kota kuti tsemela swkudya hi swoxe. Hinkarhi wa ku sungula ku mirisa tisiva, wansati u sala ku suhi kumbe endzeni ka xisaka, naswona wanuna u hlota atisa swihlotiwa. Wasati u tshama endhawini a amukela swakudya ku suka eka wanuna masiku ma 50. Endzhaku la sweswo wa hlota kumbe ati tisela swihlotiwa hi yena n’wini, naswona wanuna a swaha talangi a vonakala. Vana va tshameriwa ku suhi masiku lamantsongo mo sungula, kambe endzaku ka masiku ma khume mune wasati a nga n’wi tshameli handle ka na vusiku. Xinyenyana lexintsongo, endzhaku ko haha ro sungula (loko xiri na kwalamo ko 100 wa masiku), xi nga vuya kuta tshama exisakeni masiku nyana, endzhaku ka swona xi suka eka xona. Xi tshama xi nga khomelelangi swi tiya ka sayiti ya xisaka xinkarhana nyana, naswona xi ngaha voniwa hayi kule na xona ku fikela tin’wheti ta tsevu
Mahanyelo
Gama lerikulu ngopfu eAfrika, xinyenyani lexi I xa ku nava koka ku nga tshameki ka nhova ya mimitwa, na Savvanah leyi kumekaka tindhawu to tala eAfrika. Swi kumeka nakambe ematikweni ma mavala mo pfuleka na mananga-nyana. Ma Gama ma nyimpi ma tirhisa avareji ya 85% ya nkarhiwwa vona m wisile naswona ma haha ngopfu ni mpundzu (10am). Maendlelo lama ma chika ngopfu ku suka hi 3pm naswona swi cheyeriwa hi vukona bya ku kufumela Martial kutaniiva teki va nkarhi vo tshamela xa nchumu no va vahlati va buhutamela.Magama ma nyimpi ma hahela henhla moyeni tiawara ma nga hloti, na ku vonaka ka kahle, kambe ma hlota ngopfu loko ma hahela henhla, ma dlaya no hlasela hi xitupu xo leha xo kongoma hi xipidi lexikulu, kumbe ku cika ko olova ku ya edzeni ka ndhawu leyi pfulekeke ya nhova, rivilo ro cika ri lawuriwa hi engeli leyi timpiko ti khomiweke henhla hile ndzhaku. Xi nga dlaya ku suka eka “perch” kambe ma endla tano nkarhi wun’wana, naswona swidlayiwa swa swona swo tala swa hlamala endhawini yo pfuleka hi rivilo leri gama ri hlaselaka ku su eka ka pfhuka.
Phere ra Magama ma nyimpi ri ngava na kaya leri anameke ku suka eka 50 xiqwere milimitara, naswona ma fmaba famba tindhawu to tla kwala yani. Ma tala ku hlota eka masiku motala, kutani ma hundzela eka yin’wana, ku sukela mivilelo yo dlaya yi talaku ku humeseriwa rivaleni masiku mohlaya hiku hemelela endhawini yalelo. Ri nyuma ngopfu ku luma mahama lamakuu ma Afrika, naswona hixitalo ma fambela kule na munhu. Hambileswi manga rhurhiki ngopfu, ma rhurhela ku suhi leswi katsaka ku tshama ku suhi na ndhawu leyi mz tshwalaka ka yona. Hi ntolovelo I muhloti wa swinyenyana swa game nati mammal letinstongo ehandle ka ndhawu yo pfuleka, kambe swi hlota na swihari swale kaya swa vanhu.