Loko tiko ra Afrika Dzonga akuri munhu, Coat of Arms ayita ringanisiwa na nsayino. Coat of Arms yiyimela xitembe xa ximfumo kumbe xohetisisa maphepha yale nawini, kufana na xitifikheti xotswariwa.
Yinga tlhela yitirhisiwa tani hi beji eka miako ya mfumo kumbe tani hi emblem eka mali ya nsimbhi yalaha tikweni kukombeta leswaku iya mampela naswona iya ximfumo ya tiko ra Africa Dzonga. National Coat of Arms yi endliwe hi ti symbols to hambana hambana, laha yin’wana na yin’wana yingana nhlamuselo wa yona, laha loko swihlanganile swipfunaka ku hlamusela xitori xa tiko ra Afrika Dzonga.
Xipichi xa President
Loko kutava ku tivisiwe rosungula Coat of Arms e Kwaggafontein hiti 27 April 2000, President Thabo Mbeki u nyike mbulavulo lowu: “Manuntlha, hi siku ra Freedom Day, hitlhele hi hlangana laha kuva hita pfula nakambe yin’wana yati symbol ta vutitivisi bya tiko rerhu, Coat of Arms ya hina leyintshwa. Yi xi Afrika Dzonga na xi Afrika.
Yitlhela yiva hivumbirhi bya xi Afrika na ku angarhela misava hinkwayo. Yikona ku hi tsundzuxa hita leswinga hundza eka hina, leswi hi hanyaka swona xikan’we na vumundzuku loko byirikarhi byi humelela emahlweni ka hina. Yi yimela vutitivisi bya nkarhi hinkwawo lebyi yaka emahlweni bya vanhu va Afrika Dzonga.
Hikwalaho ka Coat of Arms, laha hi xixima leswinga hundza swa hina. Hi lava ku vukarha kupfumela ka hina ka xintu xa vanhu va hina, hiku kombisa nhlonipho wa vuxaka exikarhi ka vanhu na ntumbuluko. Yitlhela yi hlengeleta nkarhi lowu vanhu vahina ava tshemba leswaku kuna nhlohletelo lowu hlanganisaka lava hundzeke na lava hanyaka.
Yi xixioma misava ya hina na tiko nkulu ra hina tani hi laha vumunhu byinga khomelela kona, tani hi ndzhawu leyi vutomi byinga sungula kona rosungula. Xifaniso xale xikarhi xa coat of arms ya hina leyintshwa ixa xinyenyani xa ndhuma xa secretary bird lexinga pfula tipapa ta xona.
Xisirhelelo lexi, i xinyenyani xi dlaya tinyoka naswona sweswo i ndlela yaku hi sirhelela eka leswi swingahi vavisaka. E henhla ka xinyenyani lexi i dyambu leri tlhavaka, xikombiso lexi tisaka vutomi tani hi leswi xitisaka kuvonakala laha kungana vunyama xikan’we naku humelela, vutivi, ku twisisa swilo leswi tumbeleke, kuvoningiwa ka vutomi lebyintshwa lebyi taka- rixaka ra hina lerintshwa rivelekiwile naswona ra kula.
Ehansi ka xinyenyani, kuna protea, xiluva xalaha kaya emisaveni ya hina lexi kombetaka kusaseka, ntwanano wa mindzhavuko ya hina, ku biloma ka hina tani hi rixaka loko hirikarhi hi kula kuya eka dyambu. Tindleve ta koroni ti kombeta ku nona ka misava yerhu leyinga kota ku hanyisa vanhu va hina kurinwana malembe lawa yotala tani hileswi yingata endlisa swona kuya e mahlweni.
Timhondzo ta ndlopfu yaxi Afrika, tinga vekiwa tiri timbirhi mbirhi kuyimela vavanuna na vavasati, swiyimela vutlharhi, kutshembeka na matimba. Exikarhi kuna xivhiko lexi kombetaka nsirhelelo eka hina kusuka eka rixaka kuya eka rin’wana. E henhla ka xona, kuna tlharhi na xigiya. Kun’we, leswi swikomba nsirhelelo wa kurhula kutlula ku komba kululamela nyimpi.
Xisirhelelo xa kurhula, sweswo swi hlohletela African drum, leswi, hivumbirhi kaswona, swihundzisaka mahungu ya vanhu lavanga tala rirhandzu ra ndzhavuko, xiphemu xaxona xale henhla tani hi xisirhelelo xiyimeriwa hi xiluva xa protea. Leswinga eka xisirhelelo lexi i swin’wana swaleswi yimelaka swin’wana swa vanhu/ vumunhu emisaveni.
Lava kombetiweke, lava avari van’wana vosungula kutshama eka misava ya hina, va rixaka ra ma Khoisan, leswi vulavulaka hi kutiyimisela ka hina eka kutlangela vumunhu xikan’we na kuhumelerisa timhaka taku fikelerisiwa eka vanhu hinkwavo e tikweni rerhu nale ka misava hinkwayo.
Swivumbiwa leswi swi suka eka swifanyiso kusuka eka Linton Stone, xikombiso xa ndhuma xa misava hinkwayo xa vutshila bya maribye xa Afrika Dzonga. Swikombetiwa hi kutsakela ku xeweta, ku kombeta ku cinca ka munhu kuya eka vanhu lava hinkwavo ka vona vakotaka ku pfunana swa ximunhu. Motto wa Coat of Arms ya hina leyintshwa, yitsariwe hi ririmi ra xi Khoisan ra vanhu va /Xam, leswivulaka: vanhu vo hambana hambana va hlangana, vanhu lava hambanaka va hlangana kun’we.
Hi hlawule ririmi ra khale ra vanhu va hina. Ririmi leri sweswi ra kala swinene hikuva akuna loyi a hanyaka a vulavulaka rona tani hi ririmi ra manana. Leswi switiyisisa khombo ra mamiliyoni ya vanhu lava, kuya hi malembe vanga lova kutani vatlhela vangaha hanyi tani hi vanhu, hikokwalaho ka kupfumaleka ka vumunhu eka van’wani.
Switlhela swivula leswaku hi, hina hihexe, hingevi vanhu lava heleleke loko vanhu van’wana varikarhi va herisiwa emisaveni hikuva un’wana na un’wana i xiphemu lexi heleleke. Hiku tsala marito lawa eka Coat of Arms ya hina- !ke e: /xarra //ke – hi endla xiboho eka nkoka wa vutomi, ku hlonipha tindzimi hinkwato na mindzhavuko xikan’we naku Alana na xihlawuhlawu, ku hlawuriwa kuya hi rimbewu, rivengo eka vanhu lava humaka eka matiko yale henhla xikan’we naku yayarheriwa ka vanhu.
Swinga leswi hiti nyiketela ku hlonipha xikongomelo lexi kuhumelela ka vanhu swiku tisaka eka hina – ku xixima mhaka ya leswaku tiko leri hinga risiyeriwa kun’we rifanele kuva ndzhawu ya kuvelekiwa ya vumunhu hi byoxe. Laha hi ririmi rin’we ra xikhale xa hina, hivulavula na tinxaka ta sweswi naleti tingata hikwalaho ka nkoka wa vun’we eka vumunhu.
Hi vula leswi eka mbilu ya munhu wun’wa yiva na nkoka wa vumunhu lowu endlaka munhu, vanhu, kuva vavumba nyandza yin’we. Leri kova goza leri hi endlaka leswaku hihina vamani xikan’we naku hibyela leswaku tani hi vanhu va Afrika Dzonga hilava kuya kwihi. Xivumbeko lexi xina swifaniso swa matandza, xikombisa vutumbuluxi bya vutomi.
I kuya loku e mahlweni lokungata hiyisa eka African Century xikan’we naku humelela ka African Renaissance. Ndzi kombela hinkwerhu nwina minga hlengeletana laha namuntlha ku amukela Coat of Arms tani hi ya nwina, yiva yanwina, yiyimela kutsakela ku humelela ka rixaka leri tekelaka mintlhontlho leyi hinga langutana na yona xikan’we na vuswikoti byaku kota ku hlula kutikeriwa loku.
Loko mujeko wa hina wuhaha hiku tinyungubyisa e moyeni, wu tlhontlha moya wa vutitivi bya rixaka, leswi faneleke kuva swi endliwa hi Coat of Arms leyi, leswi kombisaka vuswikoti bya vutumbuluxi bya vanhu va hina kuya hi malembe, ku hlohletela ka kuhlangana xikan’we na rixaka leri anameke kuva rihumelela, ri vangama tani hi dyambu leri vangamaka. ” - Thabo Mbeki
Translated by Ike Ngobeni