Ke eng Vredefort Dome?
Jwale, Vredefort Dome ke eng, hona ke hobaneng ha e le bohlokwa ho lekanngwa hore ke Sebaka sa Bohlokwa ba Lefatshe? Eo ke sefofane sena. Hoo e ka bang dimilione tse 2 dilemong tse fetileng (e leng dimilione tse dikete tse ka dimilione tse 1000) ho bile le ketsahalo e kotsi ka ntle ho motse wa kajeno wa Vredefort, Orange Free State. Sebaka se seholo sa meteorite se pakeng tsa dikhilomithara tse 10 ho isa ho tse 15 ho pholletsa le lefatshe se ile sa senya fatshe, sa baka tshenyo e ke keng ya lekanngwa le merusu.Ha lerole kaofela le se le fihlile, ho ne ho siilwe sekgahla se pakeng tsa dikhilomithara tse 200 le 300, ho tloha Welkom ka borwa-bophirimela ho Pretoria ka leboya-botjhabela. Hara bohareng ba sekepe sena e ne e le tshebetso e hlaheletseng - jwaloka tshebetso ya ho kgutlela morao eo o e bonang ha o tlohela lejwana le lejwe ka letangwaneng. Tshebetso ena, e lekanang le e ka bang dikhilomithara tse 100 ho ya hodimo, ke Vredefort Dome. Kajeno, karolo e kgolo ya sebaka sena se tlositswe kapa se kwahetswe ke mela e mecha, empa ho na le 'Noka ya Thaba ya Dome' e ka ntseng e bonwa e potoloha motseng wa kajeno wa Parys.
Sebopeho se Seholo ka ho Fetisisa se Nang le Phello
Vredefort Dome ke mohaho wa pele le o moholo ka ho fetisisa o fumanwang Lefatsheng ho fihlela jwale. Ho feta moo, tshusumetso ya yona e ile ya fetola Lefatshe ka hare mme ya sutumelletsa mekgahlelo ya boholo-holo ya 'majwe' e sa bonahaleng kae kapa kae lefatsheng. Mme ho na le ho feta. Ho nahanwa hore diphello di atlehile ho pata dichelete tsa kgauta tse neng di le teng mehleng ya kajeno, mme kahoo di sireletsa masimo a kgauta a Witwatersrand bakeng sa meloko e tlang.Leha ho le jwalo, le hoja e se e tshwanang le Drakensberg kapa e ntse e bonahala e le Robben Island, sebaka se dithaba ho potoloha Parys se na le bohlokwa bo boholo ba lefatshe ho lefatshe. Dome e boetse e totobatsa karolo ya bohlokwa eo diphetoho tsa meteorite e di entseng ho thehweng ha polanete ya rona, le tswelo-pele ya mefuta ya bophelo e atlehileng hodima yona.
Astrobleme
Ha Mokgatlo wa Machaba a Kopaneng wa Thuto, Saense le Setso (UNESCO) o beha taba ena: "Vredefort Dome, e ka bang 120km ka borwa bophirimela ho Johannesburg, ke karolo ya moemedi wa mohaho o moholo wa meteorite, kapa astrobleme. Ho kopana le dilemo tse 2 033 tse fetileng, ke yona astrobleme ya kgale e fumanwang lefatsheng ho fihlela jwale. Ka kakaretso ya dikhilomithara tse 190, e boetse e le e kgolo ka ho fetisisa le e tebileng ka ho fetisisa.Dome ya Vredefort e fana ka bopaki ho lefatshe le tsejwang ka ho fetisisa le le leng le tsejwang ke matla a le mong, e leng se bakileng phetoho e senyang lefatsheng lohle, ho kenyelletsa, ho latela bo rasaense ba bang, diphetoho tse kgolo tsa ho iphetola ha dintho. E fana ka bopaki ba bohlokwa ba histori ya lefatshe mme e bohlokwa ho utlwisisa ha rona ka ho iphetola ha polanete. Ho sa tsotellehe bohlokwa ba tsona historing ya lefatshe, ho sebetsa ha diphatsa tsa lefatshe lefatsheng ho entse hore ho be le bopaki ba bopaki bo tswang dibakeng tse ngata tsa tshusumetso mme Vredefort ke yona feela mohlala o teng lefatsheng o fanang ka boitsebiso bo feletseng ba sebopeho sa astrobleme ka tlaase ho sephara."
"Vredefort Dome ke mohaho o moholo ka ho fetisisa, o moholo ka ho fetisisa le o tebileng ka ho fetisisa o senyehileng wa meteorite lefatšeng. E na le dibaka tsa boleng bo phahameng le bo fumanehang dibakeng tsa dibaka (outcrop) dibaka tse bontshang mefuta e mengata ya bopaki ba lefatshe ba mohaho o rarahaneng wa meteorite. Dibaka tsa mahaeng le tsa tlhaho tsa thepa ya thepa e thusa ho bontsha boholo ba mehaho ya mekgabiso e bakwang ke phello. Ho kgethwa ka morao ho nkwa e le sampole ya moemedi wa mohaho o rarahaneng wa meteorite. Tlhahlobo e fapaneng ya ho bapisa le mekgwa e meng e rarahaneng ya meteorite e bontshitse hore ke yona feela mohlala lefatsheng o fanang ka boitsebiso bo feletseng ba sebopeho sa astrobleme (tshusumetso ya sebopeho) ka tlaase ho mokatong wa sephara, kahoo ho nolofalletsa ho etsa dipatlisiso ka diphatsa tsa lefutso le ntshetsopele ya astrobleme hang ka mora tshusumetso.
Sebaka sa Bohlokwa ba Lefatshe sa bosupa sa Afrika Borwa
Dimakatso tsohle tsa lefatse ha mmoho di entseng Vredefort Dome e be Sebaka sa Bohlokwa ba Lefatshe le Sebaka sa Bohlokwa ba Lefatshe sa bosupa sa Afrika Borwa. Sebaka se seholo sa Lefa la Lefa la Lefatshe se akaretsa hoo e batlang e le 30 000 ha, le dibaka tse tharo tse nyane tse eketsehileng tsa bohlokwa ba lefatse tse ka ntle ho sebaka sa mantlha. Diwebsaete tsena tse eketsehileng ke: sebaka sa sefofane sa stromatolite/basal, sebaka sa tshebotsi sa sefate sa phodisi le sebaka sa pseudotachylite (quarry). Motswako o pota-potilwe ke sebaka sa di 5 km, bakeng sa sebaka se ka bang 70 000 ha.Phatlalatso ya UNESCO
UNESCO e fana ka, UNESCO e ka tlosa, mme phatlalatso ya Mokgatlo wa Machaba a Kopaneng wa Thuto, Saense le Setso (UNESCO) e na le maemo a mabedi a bohlokwa. Ke qotsitse tlhaloso ya ho qetela e tlase mona, kaha ho thahasellisa ho shebella tshebetso ya Bohlokwa ba Lefatshe mosebetsing.Sena se bolela hore batho ba fapaneng ba nang le boikarabello ba Dome ba na le ho fihlela ka 2007 ho etsa ketso ya bona hammoho. Ke kgodisehile hore ba tla e etsa, empa e ke ke ya eba bonolo ha e utlwahala. Ntlha ya pele, sebaka sa mantlha sa Dome se kopana le diprofinse tsa North West le Free State, e nngwe le enngwe e ena le boto ya yona ya bohahlaudi, moralo le moralo. E boetse e wela metseng e fapaneng ya metse e mehlano mme e kenyelletsa beng ba matlo ba fetang 100, ho kenyeletsa le mmuso wa naha. Ho na le ditshebeletso tse pedi tse fapaneng tse sebetsang ka lehlakoreng le leng la moedi wa diprofinse tse lekang ho kgothalletsa le ho boloka dibaka tsa bona.
Ho Swetsheha
Ho arohana ha sebaka sena ho etsa hore ho be le puisano e thata le ho kenyelletsa mokwa wa ho etsa diqeto, kaha bohle ba na le mekgwa ya bona le dintho tse tlang pele bophelong ba bona. Leha ho le jwalo, ho na le tshepo ya hore barupeluwa ba fapa-fapaneng ba tla kgona ho behella ka thoko tshebedisano leha e le efe ya tshebedisano-mmoho mme ba sebetse hammoho le sechaba sa motse ho theha matla a kopaneng a tsamaiso, a ka etsang hore morero o fihle qetellong.Komiti ya UNESCO e boletsweng ka hodimo e ile ya boela ya etela sebaka sena qetellong ya Mmesa 2008. Mme dintho di ne di sa tsamaye hantle jwalokaha ho hlophisitswe. Komiti ya tsamaiso e ne e wele; ba amehang ba ne ba ngangisana ka maano a ntlafatso; sebaka sena se ne se sa phatlalatswa ka melao ya lefa la Afrika Borwa. E ne e le hanyane ya ho theoha fatshe.
Mathata a ho Hlola
Ke nnete hore ho ne ho ena le mathata a mangata ao o lokelang ho a hlola. Diqeto tse sa kopanetsweng di ne di etswa ke ba boholong diprofinse ba dutseng hole, Mafikeng le Bloemfontein. Ho ne ho ena le diphapang mabapi le hore na setsi sa moeti se lokela ho ba hokae, Vredefort kapa Venterskroon. Tlhokomelo e fokolang ya masipala e ile ya baka dikgwerekgwere tse tala ho phalla Nokeng ya Vaal. Beng ba matlo a macha ba hanyetsa molao wa naha. Hape ho ne ho ena le ho haellwa ke pono e tlwaelehileng le boeta-pele bo atlehileng.Empa o se ke wa tshaba. Le hoja ka nako ya ho ngola, tlaleho ya komiti e ne e eso lokollwe, ho na le kotsi e nyane ya boemo ba Dome ya Lefa la Lefatshe bo tloswa. UNESCO e ka nna ya otla difofane tse mmalwa empa ho na le ditshebetso tse fokolang tsa mmele sebakeng sena, mmuso o mocha wa tsamaiso o thehilwe mme mekgwa ya tsamaiso e ntlafaditswe. Ho na le tshepo ya hore Vredfort Dome e tla tloha e tswa matla ho matla.Translated by Bongani Matabane