Ndi mini Vredefort Dome?
Zwino, ndi mini Vredefort Dome nahone ndi ngani hu ha ndeme uri hu vhidziwe sa fhethu ha vhufa? Zwino mafhungo khea. Lwa minwaha ya 2 billion yofhelaho (hezwo ndi zwithu zwo nonga 1000 million) ho vha ho tshinyadziwa na nga nnḓa ha kusi kune kwa vha hone kwa Vredefort, kha ḽa Orange Free State. Tombo ḽihulwane ḽine ḽo kaliwa ḽa swika 10 na 15 kilometers ḽa wela fhasi, ḽa sia huna mutshinyadzo usa takuwiho.Musi zwoṱhe zwo no fhela, havha na mulindi wo no swika 200 na 300 kilometers nga u tsela fhasi wo siiwaho murahu, u tshi khou ṱanḓavhuwela Welkom kha vhukovhela ha Pretoria uya vhubvaḓuvha . Na hone vhukati ha mulindi howo ha takula tshithu tshono nga , musi wo posa tshithu kha maḓi o dzikaho. Hohu u takuwa hu kaliwa u swika kha 100km ndi hone Vredefort Dome. Ṋamusi , vhunzhi ha hei Dome ho no valiwa nga manwe matombo maswa, fhedzi huna tshihumbudzi tsha thavhani ya Dome ine iya vhonala yo songana na kha maḓuvha a ṋamusi ḓoroboni ya Parys.
Tshivhumbeo Tshihulwane
Vredefort Dome ndi fhethu ha u tou thoma ha dovha ha vha huhulwane hune ha wanala kha shango u swika zwino. U tshi nga isa phanda na hezwo zwa u kwamea zwo shandukisa shango nga ngomu na nga nnḓa zwa sukumedza zwithu zwa mvelo dzi ḽeyara dza matombo ane asa vhonale hoṱhe kha shango. Hu dovha ha vha na zwinwe. Zwauri hoyu mushumo woṱhe wo gwela musuku fhasi une wo vha u hone kha matombo, hezwo zwo sia zwo tsireledza tsimu ya musuku kha murafho une wa kha ḓi ḓa Witwatersrand.Zwino, naho zwi sa tou vha na khakhathi sa zwa Drakensberg kana zwa ḓivhazwakale zwa Robben island, shango ḽine ḽa vha thavhani u mona na Parys hu dzhiiwa sa fhethu ha geological hune ha ṱalusa shango ḽoṱhe. Dome hu dovha ha sumbedziwa sa fhethu hune ho ita mushumo muhulwane zwine zwa u welwa nga tombo zwo ita uri hu kone u sikwa zwavhuḓi.
An Astrobleme
Sa pfunzo ya mashango a United, vha zwa Science na sialala tshiimiswa tsha hone tsho no vhidzwa (UNESCO) vho zwi vhea: “vha Vredefort Dome, hune ha nga swika 120km south west ya Johannesburg, hu imelela fhethu hune ha vha huhulwanesa ho sikiwaho nga murahu ha uwa tombo kana astrobleme. Murahu hangei kha minwaha yo no swika 2 023 million, ndi hone fhethu huhulwane kha shango ho sikiwaho. Hune ha vha na mutalo ubva vhukati wa 190km, i dovha hafhu ya vha yone khulwanesa nga u tsela fhasi.Vredefort Dome ndi yone thanzi kha u vha yone yo hulesaho kha ḽifhasi yo no bvisa maanḓa ho kateliwa uya nga ha vho ra science , ho vha na tshanduko khulwane. Hu ḓisa vhuṱanzi vhufareyaho kha geology ya shango zwa kona uḓa kha nḓivho nga ha u shanduka ha shango. Nahone ri songo amba vhundeme hayo kha kha ḓivhazwakale ya shango, hezwi zwa geology kha shango zwo ngalangaladza vhunwe ha vhuṱala ho no bva Vredefort ngauri ndi hone ho kwameaho nga maanḓa ndi hone hu hoṱhe hune ha vha tsumbo kha zwa Geology na astroblem.
“vha Vredefort Dome ndi hone huhulwane, ha kalesa hune havha fhasi fhasi nga mulandu wa u welwa nga tombo. Hu fara zwithu zwa ndeme nga haGeology hune ha tou vha na vhuṱanzi ho fhelaho uri Geology yo itea hafha nga mulandu wa u vhona zwi fanyiso. Zwivhumbeo zwa mahayani na zwa mupo zwi thusa kha u ṱalusa zwe zwa vhuya zwa itea.
Zwa u humbula u nangiwa zwi pfi zwi ḓo vha zwone zwa u imelela dzi tsumbo dza uwelwa nga tombo ha shanduka tshivhumbeo tshoṱhe. Zwine zwo ṱoliwa zwa vhambedziwa zwine zwa tou vha zwone tsumbo kha shango zwine zwa disa Geology yo tou fhelelaho ya astrobleme (u kwama tshivhumbeo) fhasi ha he ha ḓo weliwa , hu ḓisa ṱhoḓuluso kha zwithu zwa u thoma u bvelela na zwithu zwine zwo itea nga u ṱavhanya.
Afrika Tshipembe na Fhethu ha Vhufa ha vhu Sumbe
Zwothe zwimangadzo nga ha Geology zwo sika Vredefort Dome fhethu hune ha vha ha vhufa kha ḽa Afrika Tshipembe ha vhu sumbe. Hune ha tou vha tshiko kha zwa vhufa hune havha ho lingana 30 000ha, hune ha dovha ha vha na hunwe fhethu huhulwane huraru ha geology hune havha nnḓa kha tshiko. manwe masia ndi, chocolate tablet breccia na the pseudotachylite (quarry). Tshiko tsho tingiwa nga fhethu hune havha % km buffer zone fhethu hothe ho fhelela ndi 70 000ha.The UNESCO Declaration
UNESCO yo fha, UNESCO i dzhiiwa, na vha United Nations Educational, Scientific na Cultural Organisation (UNESCO) zwa u tendeliwa zwina zwine avha faneli u zwiita zwo nwaliwaho, ndo nwala zwa u fhedzisela fhasi, sa vhunga zwi tshi takadza u lavhelesa vhufa ha ḽifhasi hu mushumoni.Hezwi zwi amba uri huna zwithu zwo fhambananaho zwa vhathu vhane vha vha mifara mikovhe kha Dome uswikela nga 2007 uri vha thome u shuma. Ndi na vhuṱanzi ha uri vha ḓo shuma, fhedzi azwi nga leluwi u fana na zwine zwa pfala ngaho. Tsha u thoma tshikoni tsha Dome hu kokodza vhoṱhe vha North west na vha Free state vhoṱhe vhane vhavha khaa bodo yavho yavha endela mashango, mugaganyagwama na milayo.
Hu dovha ha wela kha fhethu hune ha langiwa nga muthu, ha dovha ha wela kha masipala yo no swika miṱanu na zwinwe zwa vha u ḓi imisa nga vhoṱhe vha no swika 100 ho kateliwa na muvhuso wapo. Hu tou vha na zwithu zwivhili zwo fhambananaho zwine zwa khou shuma kha haya mavunḓu mavhili vha tshi khou lingedza u hulisa fhethu havho.
Zwa u Wiela Fhasi
Hezwi zwa u khethekanyiwa ha Dome zwi ita uri vhuḓavhidzani vhukonḓe na u kwama u dzhiiwa ha tsheo dza ndeme sa vhunga munwe na munwe ana zwine a humbulisa zwone. Naho zwo ralo munwe u fulufhela uri vhafaramikovhe vho fhambananaho vha ḓo kona u vhea zwavho zwa dzi mbiluni dzavho vhashumisana na vhanwe zwavhuḓi na tshitshavha tsha henefho uri hu kone u langea zwine zwa nga isa thendela phanḓa.Hei UNESCO ye nda i amba hafho nnṱha komiti ya hone yo ya ya dalela fhethu hafhu mafheleloni a ṅwedzi wa Lambamai nga 2008. Nahone zwithu zwo vha zwi sa khou tshimbila uya nga he vha ḓi vhudza zwone. Vha komiti ya u langa vho vha vha tshi khou lwa, vhafari vha mikovhe vha tshi khou ṱaṱisana nga ha nḓila dza u shuma, hafha fhethu ahu athu vhuya ha dzhiiwa sa fhethu hune havha ha Afrika Tshipembe ha vhufa, zwithu zwa hone zwo vha zwi sa khou shuma nga nḓila yone.
Khaedu Dzine dza Khou tea u Kundiwa
U tshi nga tenda, huna khaedu nnzhi dzine dza khou tea u fhiriwa khadzo. Ho dzhiwa tsheo kha vhavhusi vha vunḓu vho dzula kule kha ḽa Mafikeng na Bloemfontein. Ho vha na u hanedzana uri vhaeni vha fanela u swika gai, Vredefort kana Venterskroon. Masipala une wa khou tambula u langa u vhanga uri dzi soredzhi dzi dzhene mulamboni wa Vaal. Nahone ho vha hu khou konḓa u wana bono ḽine ḽa khou vhoniwa nga munwe na munwe na vhurangaphanḓa.Fhedzi ahu tei u ofhiwa. Naho nga tshifhinga tsha u nwala hezwi ahu a thuvha na mvelelo ya komiti yo nwaliwaho huna khombo ṱhukhu nga fhethu ha vhufa. UNESCO inga shuma zwithu zwiṱuku fhedzi huna zwithu zwine zwa khou ofhisa nga hafha fhethu. Hono vha na vhalangi vhaswa na nḓila dza u shuma dzo no nwaliwa, muthu u tou fulufhela fhedzi Vredefort Dome i ḓo bva maanḓani i tshi ya kha manwe maanḓa.Translated by Khalirendwe Nekhavhambe