Inkholelo neMatsemba emaSan

Ematsemba Lamaningi

©Shem Compion

Kunematsemba lamaningi emkhatsini ngisho nasemacembini lahlukene emaSan, kepha phindze kukhona lokuningi lokubanjiwe lokufanako, ngisho nasemkhatsini wetindzawo letihlukanisiwe. Emnyakeni welishumi nemfica emuva, i/Xam (emaSan ase Kapa lese Nyakatfo) indvodza kanye nalenye lesuka eLesotho ngekukhululeka bachaza ematsemba abo ngekunikwa emagama/Kaggen noma Cagn. /Kaggan kwakuyintfo lehlanganisiwe ya machinga ne mdali – lonemandla ngalesinye sikhatsi lolungile nalokhulumisekako, kepha longakhona kucansula bantfu nekubanemachinga,lolukabi kanye nemisebenti lelibele.

Wacatjangwa kutsi wacamba le eland, lesilwane lesivela njalonjalo ekupendweni kwematje eNingizimu Afrika. emaSan ase Kalahari anetintfo letifnako temachinga ngesintfo sawo. Lama Ju/'hoasi lachaza nkulunkulu lomkhulu nalomncane, loyo bekacondzene nemphilo kanye nekuphuma kwelilanga, lentfo yekufa kanye nenshonalanga.

Kwetsemba lokwakukadze kubanjiwe kwakukutsi, kwatsi nakucalwa kudalwa umhlaba, tilwane tabonwa kusuka kubantfu bekucala. Lababantfu bebangakacali batfolaa lisiko kanye nenhlonipho noma umyalo. Kwaba sekudalweni kwesibili kwebantfu naletilwane tahlukaniswa, nebantfu bafundza kutsi bayibona njani intfo.

Tinganekwane kanye netindzaba leticocwako, cishe tentfo lenkhulu, beticocwa ngebuningi. Ematsemba ngekufa ayintfo lephansi. Emuva mandvulo ngemnyaka welishumi nemfica, wona lamadvodza ema /Xam achaza kutsi ekufeni inhlitiyo yemuntfu iya esibhakabhakeni, lapho igucuka ibe yinkhanyeti.

Kuma San aseKalahari amanje, inkhanyeti yayihlanganiswa nenhlitiyo yemuntfu losafile. Lamanye emaSan aseNingizimu (laletsa-litulu) noma lokubi (lokomile) kufiselwa nawutalwa, kuphindze kuvuswe futsi nawufile. Lowakha-Litulu kwakuyincenye lemcoka yemaSan aseningizimu ngemisebenti kanye nenkholelo nematsemba.

Lama /Xam ase Kapa leseNyakatfo (lelapho lulwimi kanye nekuhlangana ngemasiko akusasebenti) kwachaza ‘basungulu belitulu’, kanjalo neba 'basusi bemidlalo' ne 'basusi bekugula' (belaphi). Lamatsemba enkholelo lawatiwa kusuka macembu emaSan laphambene acatjangwa kutsi abalulekile ngekuvisisa ngekwakhiwa kwelitje kwase Ningizimu Afrika.

Translated by Phindile Malotana