Vupfumeri Byo Hambana Hambana
Kuna vupfumeri byotala swinene byo hambana hambana exikarhi nale ka mintlawa yo hambana hambana ya rixaka ra San, kambe kuna swotala swofana, hambi kuri exikarhi ka tindzhawu letinga hambana. Ekuheleni ka 19th century, wanuna wa /Xam (Northern Cape San) nawun’wana wo huma e Lesotho vahlamusele kupfumela kavona eka kuva va thyiwa /Kaggen kumbe Cagn. /Kaggen ari muhembi na muendli – wa matimba na tintswalo nkarhi wunwana, kambe a kota ku endla swilo leswinga lavekeki, swo onha na mintirho ya vuphunta.
A ehleketeleriwa kuva kuri yena anga aka xihari xa eland, xihari lexi vonakaka ngopfu eka maribye lawa ynga pendiwa ya Afrika Dzonga. Rixaka ra San rale mananga ya Kalahari narona rina muhembi loyi a fanaka na loyi eka ndzhavuko wale kaya ka vona.
Ju/'hoasi a hlamuseriwa tani hi lonkulu xikan’we na xikwembu xale hansi, loyi a fambelanisiwa na vutomi xikan’we nakuhuma ka dyambu, kutlhela kuva na rifu na vupela dyambu. Kutshemba loku aku kumeka hinkarhi walowo akuri leswaku, loko misava yitava yi tumbuluxiwile rosungula, swiharhi aswinga hambanyiseki na vanhu vosungula.
Vanhu lava avangase kumandzhavuko na mahanyelo. Kuve ntsena endzhaku kaloko munhu atava a vumbiwe ravumbirhi laha kunga hambanyisiwa munhu na swihari, kutani vanhu va dyondzile kuva vahanya kunwe. Swin’wani swa switori na leswi aku tshembiwa swona, kungava kuri swa vukhale lebyikulu, naswona aswi hlamuseriwa ngopfu.
Ku pfumeriwa mayelana na rifu aku talangi kufana. Eku heleni ka 19th century, wanuna yaloyi wa /Xam u hlamusele leswaku rifu ra mbilu ya munhu ariya emapapeni kutani riya hundzuka nyeleti. Nale xikarhi ka rixaka ra va San vale mananga ya Kalahari, loko nyeleti yi rhurha aswifambelanisiwa na rifu ra munhu.
Un’wana wava San (wo tisa mpfula) kumbe swobiha (ku oma) khombo eku tswariweni, naswona ari vuyisiwa na kambe hinkarhi wa rifu. Ku endliwa ka mpfula akuri xiphemu xa nkoka eka vukhongeri na vugandzeri bya va Sana vale Dzongeni. Vanhu va /Xam vale Northern Cape (lava ririmi na vun’we bya ndzhavuko swingaha hanyeki) va hlamuseriwa tani hi vanisis va mpfula xikan’we na vatisi va swiharhi swa nhova kukatsa nakuva vatshunguri lavakulu va mavabyi.
Ku tshembhiwa eka vukhongeri hi leswi aswitiveka swinene eka tinxaka totala tohambana hambana ta mintlawa ya San leyi tekiwaka yiri ya nkoka eka kutwisisa vutshila bya maribye e Dzongeni wa Afrika.
Translated by Ike Ngobeni