Ingoma yamaVenda

Ukuthuthuka Komuntu

©Dr Peter Magubane

Ukuthuthuka komuntu gade kubonwa njengento eza ngegaba ezahlukeneko, ukubaliskokana/tlawana kanye no, tjhado gade kuzingaba eziqakathekileko. Ukusuka esigabeni sinye uye kwesinye khabe kwenziwa (bezimu, umoya omuhle kanye nomumbi, abaloyi kanye nobulili bobubili), kungakhipha ubuhle nobuntu ebantwini.

Ingoma khabe ifundisa abaye kiyo kobana bangalindela ini nokobana baziphathe njani esigabeni esilandelako. Ngokwenza iminyanya kanye nangokugida, bangasusa amaphutha wesikhathi esidlulileko bamukele ikusasa.Iminyanya le khabe ibiza abezimu begodu ibasekela begodu iqinisa abantwana abawelileko ngomkarisomraro. Obanjwa e, nanyanan eduze kwamakresti wamakhosi kanye na-magota lapha khabe abantu abazibandakanyako bangakaneli, nanyana kunjalo khabe ungabanjwa qobe nyaka.

Umntazana womVenda uya engomeni kathathu nekuzingaba eziqakathekileko: nakalitlwana uye esigabeni esibizwa bona yi-vhusha; ne-tshikhanda, ukugandelela i-vhusha; kanye ne-dombani ekusikolo esibalungiselela umendo, kodwana namhlanjesi bambalwa abakwenzako lokho, kanye nengoma yabesana: vhutuka kanye ne-thondo azisenziwa.

Abanengi baya e-murundu, eyathuwa lada. Yenzeka ngaphandle kwekresti, okuvamise kobana kube sentabeni,lokha izulu nalinganiko ebusika, okurhelebha ekobaneni isilonda sokuwiselwa siphole msinya. Amalanga la, sele babanengi, khulukhulu emadorobheni esele babawisela ngendlela yesikhuwa ngokobana baye kubodorhodere, kunokuya kubosiyazi bamasiko.

Abanye abodorhodere sele batlame iminyanya yabo okutjho bona bayazenzela nekukulapha bahlaba khona ikomo ngemva kokobana kuwiselwe abesana abanengi, ukwenza bona kutjengise bona ukwenza njalo sisintu.

Iindaba Zengoma

©Dr Peter Magubane

I-vhusha (ingoma) khabe yenziwa iinyanga ezimbalwa, kodwana namhlanje sele bayenza amalanga abunane kwaphela. Abentazanabafundiswa kobana ukuzithoba kuqakathekile emfazini oliVenda. Lokha babekwe bodwa baqala phasi, amahlombabo nawo bawasa phasi bagoqe nenzand; ananyana babeka izandla zabo ngaphasi kwesilevu.

Benza imisebenzana emincani, bathwala imithwalo ebudisi ngomgogodlha nanyana ngehloko, basikinyisa amathumbabo nanyana babamba amalahle womlilo osele uphela ngezandla zabo. Bafundiswa ngezomseme, kobana baziphathe njani nabaya emsemeni, umtjhado kanye nokubawiwa, kanye nokobana bangazithwali bangakendi.

Khabe kunomehluko hlangana kwendlela abentazana ekungasingebebokhosini abaya ngayo engomeni kanye nabentazana bebukhosini - (vhusha ha vhakololo) kanye nabantukazana (vhusha ha vhasiwana). Ukucula, ukugida kanye nokufunda imithetho gade kuqakathekile engomeni yabantukazana. Ingoma yebukhosini gade iyifihlo begodu akusikunengo okwaziwako ngayo.

Pheze zoke izinto ekhabe zenziwa kiyo khabe zenzeka endaweni etjhidileko kude nabantu ekrestini ekhabe lihlala ikosi, begodu akukho iqulo ekhabe limenyezelwa ukukhombisa bona sele kuyingoma yebukhosini. Abantukazana khabe bangakavunyelwa kobana bangaya kiyo, kodwana amakhosi agade sele ayile engomeni gade kurhonakala kobana aye engomeni yabantukazana nanyana kunini nabarhalelako.

I-tshikanda (egcizelela i-vhusha) gade yenzeka ngaphambi kokobana kwenziwe i-domba, ngemva kweminyaka emithathu ukuya kwemine. I-dombani, ekukulungisela ingoma, gade kusigaba sokugcina esenziwa mfazi ngaphambi kokwenda.Ukubetjhwa kwebhalabhala khabe kutjengisa bona sele ithoma. Umlilo oqwengileko, ekhabe ukhanyiswa emzini wekosi, khabe ukhanjiswa ngeskhathi soke sengoma. Abentazana egade bazibandakanye lapho khabe balatjhwa ngenhlanhla kanye nayo yoke into ekhabe isetjenziswa khabe ifafazwa ngeshlahla ukukhandela imimoya emimbi kobana ingangeni lapho.

Boke abasengomeni kade bagudwa, iskhathi soke se-dombeni khabe bangakavunyelwa kobana bagude nanyana kobana bahlambe. Ngokwesiko i-dombani iinegaba eziyi-10, ezibakhona iminyaka emibili, kodwana namhalanje sele bayenza amalanga alithoba kwaphela.

Abawelileko babafundisa ukugida kanye nengoma eziyifihlo, babaqoqela izinto eziyifihlo, baqale bebafunde ngezinto zomseme. Umqopho walokho kubafundisa ngazo zoke izinto ezenzeka emtjhadweni, kanye namasiko wamaVenda.Ibonwa njengomnyanya wesitjhabs wamaVenda, i-dombani ibanjwa ngaphasi kwekosi uSingo.

Into efanako ekarisako nge-dombani liigido elenziwa bantazana nabazombeleze umlilo oqwengekileko. Abentazana abasengomeni bajama umjeje, omunye abambe indololwane yomunye umntazana ongaphambi kwakhe, okwenza bona kube yiketanghi ede ekhamba kamnandi lokha nakubetjhwa isigubhu se-ngoma nanyana imirumba. Ngokwesiko abentazana gade bagida babulanzi ,kodwana namhlanje sele bembatha i-shedu ekhamba hlangana kwemilenzabo, ebanga yi-apron, enento engasithimba esilengela phasi.

Bembatha namabhengela enziwe ngesimbi arhanyazelako lokha nabagidako. Igido laba lifana nelenyoka, elihlotjaniswa nembeleko kanye nokukhamba komntwana lokha nakangemathunjini. Igidweli lijamele lijamele nenyoka ekukholelwa kobanma ihlala e-Fundudzi, ekuyindawo ehlonitjhwa khulu emlanjeni we-Venda e-Soutpanseberg valley.

Iboda le-khoro mzimba kazimu wenyoka, kanye nekhotho yomlambo iFundudzi, ekuyindawo yendabuko ,gade kulitjhwayo lokobana abawelileko basemathunjini wenyoka, balindele kobana babelethwe godu njengamalunga womphakathi atjhadekako nahloniphako. 

Imibono Ebethanako Ngendaba Zengoma

©Dr Peter Magubane

Amakerege wabazalwani anamazizo ahlukeneko ngendaba zengoma, amanye akawafuni amalunga wekerege aya engomeni. Amanye amakerege agcugcuzela amalunga wawo kobana aye engomeni abanye batjela amalunga wamakerego kobana aye esbhedlela, amanye ahlanganisa iinkolelo zesintu kanye nezekerege.

Nokuphalala kwabasebenzi kodwana abentazana bona basaya engomeni. Eskhathini esidlulileko ilwazi elikhethekileko egade limvumela kobana angene eminyanyeni kanye nemihlanganweni. amanye amatjhuguluko alethwe yifundo yanamhlanje, iimbhedlela kanye, ayikho indoda yeVenda ingatjhada umfazi ongakayi e-dombani.

Nange atjhade umfazi, ongasiliVenda isibonelo, womTsonga, nanyana womSotho, kufanele kobana aye e-dombani. Namhlanjesi, ibanga lokobana abantu abanengi baye engomeni kukobana bayokufunda umthetho nanyana ukuyokuthola ukuhlakanipha - (u guda milayo) okwenza imithetho kwenza umfazi kobana ahlakaniphe.

Translated by Busisiwe Skhosana