Tlhabollo ya Motho
Tlhabollo ya motho e be e bonwa bjalo ka molokoloko wa magato, go gola le lenyalo go swaya dikgato tše bohlokwa. Go fetogela go tšwa kgato ye latelago e be e dirwa ke maatla a (badimo, botse le moya wo mobe, baloi bja bobedi ba bong) yeo e ka huetšago moya wo botse goba wo mabe go batho. Dikolo tša koma di be di eletša batho gore ba tlo hwetša eng le gore ba tla itshwara bjang ka mo kgatong ye e latelago.
Ka meletlo le go bina, ba tla kgaola diphošo tša nako ye e fetilego gomme ba amogele bokamoso. Meletlo e be e tliša thekgo ya badimo ebile e tiiša batho ba lego mo komeng ka maleatlane. E be e swarwa kgauswi le metseng ya mahosi le magota ge go be go na le bakgathatema ba lekanego, ga e direge ngwaga wo mongwe le wo mongwe.
Mosetsana wa MoVenda o tsenela dikolo tša moma tše tharo: vhusha ge a gola; tshikanda, go tiišetša vhusha, dombai sekolo sa pele ga lenyalo. Mo nakong ye e fetilego, bašemane bao ba ilego thondo ba be ba tsenela karolo ya dombani, eupša lehono ke ba mmalwa fela bao ba tsenelago, dikolo tša bašemane, vhutuka le thondo ga di dirwa. Bontši bja tsenela murundu, yeo e ilego ya tsebišwa ka moragonyana.
E tšea karolo ka ntle ga motse, gantši mo mmoto goba thabeng, mo dikgweding tša marega tše di omilego, go thuša ka go alafa ntho ya circumcision. Matšatšing a lehono palo ye mmalwa, kudukudu ka mafelong a ka ditoropong, bašemane ba circumcised ke dingaka tša Bodikela, sebakeng sa ditsebi tša setšo. Dingaka tše dingwe ba hlomilemeletlo ya bona ya polao ya phoolofolo ka morago ga ge palo ya batho ba circumcised, go fa tshepedišo molao wa setšo.
Dikgato tša Sekolo sa Koma
Vhusah (sekolo sa koma sa go gola) se direga dikgwedi tše mmalwa, eupša lehono e no ba fela matšatši a seswai. Basetsana ba rutwa gore botho bo bohlokwa mo mosetsaneg wa MoVenda. Ba tlošwa mo motseng, ba ithuta boima, ba phela kadihlogo tša bona di lebeletše fase, magetleng a bona a kobegile le diatla di phuthetšwe ka tlase ga seledu. Ba dira mešomo ye mmalwa, ba rwala merwalo ye boima ka morago goba dihlogo, mala a kobegile, goba go swere dikgong ka matsogo a bona. Ba fiwa thuto ye tseneletšego ka ga thobalano, maitshwaro a tša thobalano, betrothal le lenyalo, le go efoga go ima ka ntle ga lenyalo.
Go be go na le pharologano ka gare ga basetsana ba vhusha ba maemo a godimo (vhusha ha vhakololo) le setšhaba (vhusha ha vhasiwana). Go opela, go bina le go ithuta milayo e be e le dika tše bohlokwa tša sekolong sa setšhaba.
Sekolo sa bao ba maemo se be se ke sephiring ga se tsebagale. Mediro ya sona ka moka e be e diragetšwa mo sekhutlwanengka mo motseng wa kgoši, gomme go be go se na mmino go bega gore sekolo se swerwe. Setšhaba se be se sa dumelwa go tsenela vhusha ya baotho ba maemo, eupša bao ba bego ba šetše ba tsene vhusha ya maemo a godimo ba be ba dumeletšwe go etel vhusha ya setšhaba nako ka nako ye ba nyakago ka yona.
Tshikanda (go tiišetša vhusha) e be e diragetšwa pele ga dombani, mengwaga ye meraro ye mengwe le mengwe goba mengwaga ye mene. Dombani, yeo e swayago bogolo bja tshepedišo ya seala sa hlolego, e be e le tumelelo ya mafelelo ya lenyalo. Go foka ga lenaka la kudu (phala phala) go be go laetša go thoma. Mollo wo kgethegilego, o be o tšhumiwa mo motseng wa kgoši, o be o tšwetše pele go tshumwa. Ba be ba alafwa ka dihlare, gomme sengwe le se sengwe seo se dirišwago se be se le hlwekišwa ka sehlare go thibela tsenelo ya mabe.
Ka moka ga bona ba be ba tlošwa meriri, gomme mo nakong ya dombani ba be ba sa dumelelwa go tloša meriri goba go hlatswa. Ka tlwaelo dombani e be e na le dikgato tše 10, tšeo di felago ka morago ga mengwaga ye mebedi, eupša lehono gantši ga di fete dikgwedi tše senyane. Ba rutwa go bina le dikoša tša sephiri, ba tsebišwa dilo tša ka sephiring, ba bogela ebile ba tšea karolo ka go rua, le go hwetša thuto ka tša thobalano. Maikemišetšo ke go ruta baswa ka ga merero ya lenyalo, gammogo le ditlwaelo tša Venda dilo. E bonwa bjalo ka tiragalo ya setšhaba ya Venda, dombani ka swarwa ka fase ga thekgo ya khosi ya lapa la Singo.
Sebopego se botse sa dombani ke mobino wa domba wo dirwago ke basetsana mo mollong wo kgethegilego. Bašemane ba hloma mothaladi gomme ba swara sejabana sa mosetsana ka pele ga bona, e be ba dira ketane ye telele yeo e sepelanago le modumo wa ngoma le mirumba difaki. Ka tlwaelo basetsana ba be ba bina ka mapono, eupša lehono ba apara shedu yeo e bewago magareng ga maoto, e bopa feresekote ka pele le phanele ka morago.
Ba apara gape le leseka la tšhipi le leseka la kgokgoilane leo le phadimago ge ba bina. Go bina go laetša python, yeo e amanago le monono le mesepelo wa ngwana ka gare ga pepego. E emela gape python yeo e dumelwago gore e dula go Fundudzi, noka ye kgethegilego ya Venda mo motseng wa Soutpansberg.
Lebota la khoro ke setho sa modimo wa python, le lapa la Noka ya Fundudzi, lefelo la tlholego, popego ya cosmological; batho bao ba lego mo komeng ba ka gare ga popego ya python, ba itoketše go belega sefsa bjalo maloka a tlhompho a setšhaba.
Maitshwaro go Fapana ka ga Koma
Dikereke tša bakriste di na le maitshwaro a itšego ka ga koma, go na le maloko a mangwe a sa dumelelago go tsenela sekolo sa koma. Dikereke tše ‘ikemetšego’ di hlohleletša maloko go tsenela, gomme ba bangwe ba fa dikgetho, ka go ditumelo tša setšo le ditiro tša bokreste.
Diphetogo tše dingwe di hlomile ke thuto ya sebjalebjale, dipetlele le bašomi ba bantši efela basetsana ba bantši, ba sa ya komeng. Mo nakong ye e fetilego, go be go se monna wa Movenda yo a ka nyalago mosadi yo a sego a ya dombani. Ge eba a nyetše mosadi wa go tšwa go sehlopheng se sengwe, go swana le Tsonga goba Sesotho, o tla swanelwa ke go sepela dombani. Lehono, ka lebaka la gore bontši ba ye komeng ke go ‘ithuta melao’ goba 'go hwetša bohlale’ (u guda milayo). Go tseba milayo go fa mosadi tsebo ye botse yeo e mo dumelelago go kgatha tema go dikopano tša basadi le meletlo.
Translated by Lebogang Sewela