U Talusa Eagles

©Karl Svendsen
Eagles na manwe maṋoni ndi one ane adzulela u pomokiwa uri a vhulaha zwifuwo ngauri aya isa phanḓa na uḽa zwifuwo zwine zwa vha uri zwo fa, zwine zwa sa fane na zwine zwa itwa nga jackal dzine dza dzumbama musi dzi tshi thoma upfa maipfi a vhathu. Dzi eagles dzi ya ḓipalela zwiḽiwa dzi tshila nga zwifuwo zwine zwa vha uri zwo fa. Musi hu tshifhinga tshau beba dzi ya kona u lindela u swika hu tshi fhedziwa u beba dza kona uḽa vhana.
Verreaux (Aquila verreauxii) kana black eagles dzi ya wanala vhukuma tsini na dzi thavha kana hune ha vha na matombo u mona na ḽoṱhe ḽa Afrika. Dza Jet-Black dzina milenzhe ya muvhala wa tshitopi, na mutshila wa ṱhodzi na muvhala mutshena wo itaho V nga murahu. Zwiṋoni zwihulwane zwo lapfa 78cm uya kha 90cm. Hune dza vha na maphapha o lapfaho 181 uya kha 210cm. Dzi fhaṱa zwiṱaha zwadzo kha zwikwara hune mbili dzi ya dzula khatsho lwa minwaha yo vhalaho.
Martial eagles (Polemaetus bellicosus) ndi dzone dzine dza vha uri ndi khulwanesa Afrika, dzi ya wanala hune ha vha uri ho vulea kana maḓakani. Tshiṱaha tshadzo tshi vha tsho itwa nga tshivhumbeo tsha dzi thanda tsho fhaṱiwaho kha mabako a miri.
Zwiṋoni zwine zwa vha uri ndi zwihulwane zwina nga nnṱha hune havha uri ndi buraweni na nga fhasi hune ha vha na muvhala mutshena na mavhala matsu ane aswika kha milenzhe ine ya vha na mithenga.
Mutshila wo lapfa wa vha na muvhala mutsu, ngeno zwikunwe zwina muvhala wa gireyi, na curved talons khulwane. Zwiṋoni zwihulwane zwo lapfa 78-96cm hune mafhafha ahone a lapfa 188-260cm.
Rock dassies (hyrax) iya vha na zwine zwa swika 90% ya zwiḽiwa zwa Verreaux eagle,ngeno hares, rock dassies, leguaan na game birds dzi tshiḽa zwinzhisa zwine zwa vha martial eagle’s diet.

U Vhulaha na Kuḽele

©Nigel Dennis
Martial na Verreaux eagles zwi ya konḓa u tshuwisa kha zwithu zwiṱuku. Musi ho vha na tshinyalelo zwi ya vha zwoitwa nga vhathu vhane vha vha vha sa ḓivhi nga ha u zwima vha tshi khou tou ṱoḓa zwiḽiwa.
Naho zwitshi konḓa hune wa wana u tshi khou xelelwa nga zwifuwo, zwifuwo zwine zwa vha zwo sedziwa huvha hu zwifuwo zwiṱuku zwine zwa sa lemele u fhira 5 kg. Hu nga kha ḓi vha nngu kana khuhu na vhana vhane vha tou vha na maḓuvha maṱuku vho bebiwa. Vhane vhafuwa kholomo avha fanela u shavha na luthihi ngauri na nwana wa hone ane avha atshi khou fhedza u bebiwa uvha o hula vhukuma.
Dzi vhulaha nga dzi talond, dzo rwa kha ṱhoho kana kha mukulo zwi soongo ḓoweleyaho ndi musi yo rewa kha lukanda, yo tingeledzwa nga u vhaisala kha lukanda, hezwi hu ya vha tsumbo uri ndi mavhanda o ḽaho.

U fanela u humbula uri tsumbo ya uri zwo ḽiwa zwi vha zwi sa khou amba uri ndi zwiṋoni kana zwipuka. Musi dzi tshi khou ḽa mavhanda aya kona u ḽa zwiḽiwa zwine zwa vha ri ndi zwinzhi kha milenzhe ya phanḓa zwi tshi khou ya kha ṱhoho, dzi nga ḽa mafhafhu, mbilu kana minwe miraḓo kana nga zwinwe zwifhinga dzi ya ḽa na mala. Nga mafhafha ahone dzi ya kona u kuvhanganya zwavhuḓi ṋama yadzo ubva vhukati ha marambo, dza sia mutumbu wo kulumagea. Dzi songo tshinyadza ṋama ya thumbuni.

U Langa

©Roger de la Harpe
Eagles na zwiṋoni ndi zwithu zwine zwi ya tsireledziwa, zwine zwa amba uri azwo ngo leluwa u sokou zwivhulaha. Arali zwa nga vha na vhuṱanzi uri eagle yo vhulaha tshifuwoo, vhafuwii vha fanela u kwama vha zwa mupo, kana muḓivhi ane anga thusa kha u vhona uri vha nga zwithivhelisa hani.
Zwoṱhe zwishumiswa na Verreaux eagles na zwiṋoni zwo ḓala vhukuma. Zwine zwa amba uri uvha hone hadzo zwi ya thusa kha u pandela zwinwe zwine zwa nga ḽa zwifuwo.
U fanela u sedziwa vhukuma uri dzi eagles dzi songo bva kha zwiḽiwa zwine zwa ḽa zwone dza vho ḽa zwifuwo. Hezwi u zwi kona vho rabulasi vha fanela uvha na mbalo yo linganaho ya vhana vha zwifuwo luthihi kha khalanwaha, uri vha kone u zwilonda zwavhuḓi. Vhana vhane vha vha ha tshi khou huliswa avha faneli u dzula tsini na zwiṱaha, vha fanela u dzula tsini na miḓi, kana fhethu hunehavha na vhathu. Mulisa anga thusa kha u londa nau tsireledza phukha ṱhukhu arali dzi tshi khou ya u zwima. Ya tsadzi ine ya litsha vhana i fanela u iledzwa. Khuhu dzi fanela u dzula dzo valeliwa.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe