Lwendo lwa u Tshimbila u tshi Khou Vhona Tshiṱangadzime tsha Robben Island

Mupo wa Vhukuma wa Tshiṱangadzimeni

©Roger de la Harpe
Nḓila ya khwiṋe ya upfa mupo wa tshiṱangadzimeni ndi u tshimbila kha tsho. Ndo vha na mashudu nge nda wana tshikhala tsha u ita hezwi zwithu nga nṋe muṋe, nahone ndi nga amba hezwi ndi sa shavhi uri u tshimbila hanga tshiṱangadzimeni zwina zwinzhi zwe zwa ita kha nṋe. Zwe zwa tevhela ubva hafho, ndi u a ṱalusa u khethea ha lwendo. U mona na tshiṱangadzime wa fhedza zwi nga vha zwi 12 km zwa ndzhiela awara dzo no swika nṋa u fhedza lwendo, ndo vha ndi tshi khou tou tshimbila zwavhuḓi.
Shiṱangadzimeni ho adza nga nnḓa ha uri hu ya fhisa hone hu ya tshimbilea. Huna zwiṱarata zwine zwo fhumula ha dovha ha vha na dzi nnḓu dzine ahuna phosho, hu ḓi tou vha na mufhiso ngauri vhathu vha dzula vha tshi khou tshimbila vha tshi ya hangei na hangei. Hu ḓivha na dzi goloi naho dzi si nnzhi, ha vha na dzine dza vha dzi tshi khou shuma u endedza vhathu u mona na tshiṱangadzime.
Huna mbalo ya vhathu vho no swika 150 vhane vha dzula tshiṱangadzimeni vho ita kusi kwavho kwa vhuḓi na hone tsha ḓi tou vha tshi tshavha tshine tsha vha uri tsho fhelela. Huna tshiimiswa tshine tsha imelela vhadzulapo tshine tsha vhidzwa upfi (RIVA: Robben Island Village Association), ha ḓivha na nnḓu ine ha ḓiswa marifhi ngayo ine ya vhidzwa upfi, The Lighthouse.

Vhana Vhane vha Dzula Tshiṱangadzimeni

©David Fleminger
Zwi a mangadza u vhona vhana vhanzhi vha tshi khou dzula tshiṱangadzimeni. Allice, ene we nda vha ndo dalela ene, una vhana vhavhili vhaṱuku, uri ndi vhupo ha vhuḓi hune ha hu a hulisea vhana. Ho tsireledzea. Hu vha ho valea kha shango ḽa ano maḓuvha ḽa u ṱapanyedza zwithu. Ha dovha ha vha ho ḓala zwishumiswa zwinzhi zwa mitambo, dzi creche na mashopho a zwiḽiwa (hune vhadzulapo vha hu vhidza uri the mess). Nga ngomu tshikoloni huna phosho, fhethu ha u takadza, na bambelo (hune havha na vhalindi) hu dzula hu tshiphithi phithi.
Zwi nga vha zwina vhuludu, naho zwo ralo zwo tou ralo kha tshitshavha tshine tsha vha uri ndi vhathu vhaṱuku vhane vha sa vhe vhanzhi. Naho zwo ralo, vhusiku musi muya utshi thomisa, tshiṱangadzime tshi a shanduka ha tou nga huna tshipuku. Munwe wa vhana vha henefho o lingedza u tshuwisa ari huna tshipuku tshine tsha tshimbila hu vhusiku. Ndo mutenda. Arali huna fhethu kha shango hune ha salwa murahu nga tshipuku hu fanela uvha zwi ṱangadzimeni. Vhusiku hovho, musi ndi tshi tou lala kha mbete ndi ndoṱhe hodelani ndo humbula unga ndi khou vhona huna muthu ane akhou tshimbila tshimbila kha fasitere ḽanga.

U tou Dzhenelela kha Kusi

©David Fleminger
Musi ndo no tou dzhena tshoṱhe kha kusi, tshithu tsha u thoma u kunga ndi mbonalo ya musi u kule. Nga hanengei u tshi lavhelesa uvha u tshi khou vhona Table Mountain na zwithu zwoṱhe zwa hone zwine zwa vha zwi tshi khou sumbedza vhugala hayo. Zwi vhonala zwo tsini fhedzi zwi kule. Hezwi zwi nga vha zwo tou itelwa u tambudza vhafariwa, magumoni a vhukovhela kha ṱhodzi ya tshiṱangadzime hune vhuima bisi, fhedzi unga si tou ṱanganedza zwavhuḓi vhueni arali usa thoma wa ima wa nwa zwine wa khou vhona.
Ndo ḓiphinesa nga hezwi musi ndi tshi khou kona u vhona Alpha One outpost, Fong Chung shipwreck, army barracks yo tshinyadziwaho, WWII lookouts yo no vhaho ḽilaṱwa, na tshikepe tsha Van Riebeeck tsha kale (tshine zwino tsho ḓala nga maḓi madala ane avha na khovhe dzine dza khou tamba). Musi u tshi khou isa phanḓa hune bisi ḽa vha ḽi tshi khou khona hone ḽi tshi khou ya Lighthouse, u sisa vhadzulapo na tshipiḓa tsha tshiṱangadzime murahu wa dzhena ḓakani ḽa Northern–Western shore.
Hafha mupo wo tendelwa u dzhia maanḓa nḓila ya u sumbedza uri ho vhuya ha vha na vhathu ndi u tou vhona nga u itwa magondo ane a vha a tshi khou ya maḓini. Munngo wa lwanzhe ndi wone wo ḓalaho, musi zwiṋoni zwa lwanzheni zwi tshi engedza mbalo ya matombo. Zwa fula zwo dzika kha mahatsi malapfu nahone zwi tshi khou tshimbila zwi zwinzhi. U tshimbila ha hone a huna vhuludu. Ubva hafha kha hetshi tshiga, uya kona uvhona vhudzikini ha maḓi u bva City Bowl uya Sea Point, uya Camps Bay, na Twelve Apostles uya Hout Bay na Chapman’s Peak – zwine na zwi vhona hafha ni nga si zwivhone na hunwe fhethu na huthihi.

Fhethu ho Adzaho

©David Fleminger
Lwendo ndi luṱuku uya phanḓa ndi tshikepe tsho laṱedzwaho, u tshi khou ya phanḓa zwiṱuku ha na fhethu ha u ṱambela ho laṱedzwaho ya Bethesda, na bambelo ḽine vhathu vhane vho vha vha na mapele vho vha vha tshi ṱamba hone kha lwanzhe lwa u rothola. Tshiṱangadzimeni tsho no dzumbama nga murahu ha muri une wa vha wa mu Bluegum kha tshauḽa, hune lwanzhe lwa vha lu kha tsha monde, nga phanḓa hu tou vha na lwanzhe lune lwa vha uri lwo vulea. Na u fhumula.
Tsini na nnṱha ha Tshiṱangadzime u ṱangana na tshikepe tshiṱuku tsha kale, vhunzhi ha khotho dzine dza vha zwiṱangadzimeni vhathu vha vha vha tshi khou shuma mishumo minzhi na u tambudzwa muyani. Zwipiḓa zwa matombo o kwashekanaho, o ita zwikwara o ima tsini na tsini zwe zwa tou vhonala uri ndi mishumo ya vhathu vhanevho vhe vha vha vho fariwa. Thungo lwa vhubvaḓuvha ha tshipembe ha tshiṱangadzime, dzi penguins dzo no dzhia ndango. Huna zwigidi zwa vha u humbela vho vhuyaho vha dzhia maanda. Ngauri ahu ngo tou ḓala vhathu nga hafha fhethu, hu dzula dzi penguins. Dzi vha dzi tshi khou tamba mathomoni a maḓi, dzo lavhelesana na magabelo a maḓi na matombo.
Ha vha na fhethu hune ha vhonala uri ho vha hu ha masole hu ya vhonala nga nnṱha ha miri. Hetshi tshipiḓa tsha tshiṱangadzime tsho vha tshi tshi dzuliwa nga vhathu vhane vha vha na mapele, fhedzi ahuna vhuṱala ha u sumbedza hezwi. Ubva hafha ndi lweno luṱuku u tshi khou vhuyelela vhuima tshikepe na khotho ya u tshimbila tshiṱangadzimeni zwi dzhia awara ṱhukhu hune uya kona u ḓivha zwithu zwa ita uri mavu a vhe matete. Zwine zwo itea minwaha ya 500 yo fhelaho na mupo wa hone, zwi a mangadza vhukuma.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe