Tinhongani

© Marinda Louw

Ehandle ko nyangatsa, tinhongani hitona tifambisaka mavabyi swinene naswona swiva na swita ndzhaku swobiha eka rihanyo ra swiharhi, ngopfu ngopfu eka tindzhawu ta vuhumelerisi laha swihari swihlayisiwaka switele. Vulavisisi byikombile leswaku tihomu ta masi tinga lahlekeriwa hikwalomu ka 25 wa timinete kuya eka 5 wa tiawara to mamisa hikokwalaho ka kunyangatsiwa hi tinhongani.

Vulawuri

©Rykie Visser - Agrinet
Ndlela yakahle yo lwisana na tinhongana iku tirhisa nongonoko wokari wa vulawuri, laha maendlelo yotala yanga tirhisiwaka ku hlasela nhlayo ya tinhongani eka swiyimo hinkwaswo swakukula ka tona. Xikongomelo xa nongonoko lowu kufanele kuva kuhunguta nhlayo ya tinhongani tiya ehansi swinene. Hileswi switsundzuxo swa ntlhanu leswifaneleke kulangutisiwa loko kurikarhi kuhungutiwa tinhongani:
Xosungula, hunguta switsotswana na nhlayo ya matandza hiku languta ngopfu eka tindzhawu leti tinhongani tinga andzaka. Tinhongani titala kuandzisana swinene laha kungana manyoro na swin’wana swobola, leswivulaka leswaku swina nkoka kutshama ku basisiwile eka tindzhawu ta vuhumelerisi. Swiharhi leswivabyaka na leswingana swilondza swifanele kutshunguriwa hiku hatlisa no sivela tinhongani xikanwe naku engeteleleka naku hangalaka ka mavabyi. Swihari leswinga lova swifanele kususiwa eka tindzhawu ta vuhumelerisi hindlela leyi baseke. Swifanele kuya hisiwa kumbe ku celeriwa.
Ndzhawu yavuhumelerisi yifanele kutshama yi basile, manyoro, matoto, swondlalela swa thyaka, swakudya leswi halakeke na matandza lawa yanga fayeka swifanela kuva swilawuriwa. Loko swihari swinga dyi swakudya hinkwaswo, kufanele kuhungutiwa leswaku leswisalaka swingavi na tinhongani.
Manyoro, matoto xikan’we na swondlalela swikahle kuya endla manyoro yo nonisa misava swifanele kulawuriwa kahle ku endlela leswaku swinga vitani tinhongani. Laha ku cheriwaka manyoro kufanele kuva kule na xihahlu leswaku tinhongani tinga fiki eka tindzhawu ta vuhumelerisi.

©Shem Compion
Xavumbirhi, ntumbuluko i munghana wa wena. Swinwana swa switsotswana na swifufunhunhu swihanya hi matandza ya tinhongani. Valala lava vantumbuluko vangava kona eka ndzhawu ya vuhumelerisi minkarhi yotala hi lembe naswona swapfuna swinene loko tinhongani titolovele tikhemikali leti tirhisiwaka. Leswi indlela leyi durhaka naswona kutala kuva kungari na valala votala ngopfu hinkarhi lowu valavekaka. Leswi swivula leswaku akufanelanga kuva kutshemberiwa eka wona ntsena.

©Marinda Louw
Xavunharhu, tirhisa swikatsani na swochavisa switsotswani. Ti fly-paper coils to damarhela ti endla ntirho wakahle eka kuhunguta switsotswana leswi hahaka endzeni ka swihahlu kumbe swivala swa swihari, kasi ti baited fly traps titirha kahle swinene loko swita eka switsotswana leswinga e handle ka swivala. Xiphiqo xinwe xati baited fly traps ikuva tinga nuheli kahle. Tinhongani ati rhandzi tindzhawu letinga dzwihala, titsakela laha kunga na rivoningo eswivaleni kumbe swihahlu. Van’wamapurasi van’wani vatirhisa matluka kuva vahunguta rivoningo eswihahlwini. Swiharhi naswona switsakela ndzhuti swinene eka maxelo lawa ya hisaka. Van’wamapurasi va byala mitsembyani ekusuhi na swivala kumbe kutirisa mafurha ya nkoka lawa yangata hlongola switsotswana.

Xavumune, tirhisa maendlelo yati khemikali kahle. Kutirhisa tikhemikali kulawula switiveka switirha swinene loko swiendliwa gi ndlela leyinga fanela xikan’we na no landzelela swiletelo. Kuka kunga landzeleriwi swiletelo aswitisi khombo ra rihanyu ntsena kambe swinga endla leswaku tinhongani tinga ha chavi mimirhi leyi. Mimirhi ya manguva lawa yo dlaya switsotswana yifanele kutirhisiwa hikuva hiyona ndlela yohlayiseka swinene, yakongoma naswona yikahle eka mbango kutlula maendlelo ya khale ya organophosphate insecticides kumbe DDT.
Switirhisiwa leswi kongomisiwaka eka tinhongani kumbe switsotswana swinwana naswona swinga tirhisiwa eka swiharhi kumbe tindzhawu tale kusuhi. Switirhisiwa swin’wana swin baits leswi vitanaka tinhongani.
Vulavisisi byi kombe leswaku 40 kuya eka 60% waswiphiqo swa tinhongani swinga herisiwa hikuva ku hlaseriwa matandza ya kona.
Xavuntlhanu, swiendli ntirho wa vaaki. Aswina mhaka leswaku nongonoko wa malawulelo yawena ya tinhongani yakahle ku fika kwihi, aswinge pfuni nchumu loko vamakhelwani wa wena vangari na mhaka na tinhongani. Kutirhisana swita antswa nova swichipile kutlula ku tirha uri wexe.

Translated by Ike Ngobeni