Swibyariwa Swale Kaya na Swakudya e Afrika Dzonga

© Roger de la Harpe
South Africans are over-reliant on maize and should diversity their diets to include more indigenous fruit and vegetables.

Kutshama urikarhi u dya mihandzu yohambana hambana na matsavu swiendla leswaku munhu a kuma swakudya swa rihanyu leswi lavekaka swankoka. Swakudya swalaveka ku tiyisisa miri lowu hanyeke kahle na miehleketo yotiya xikan’we na kukula kahle ka vana.
Kuva u tshama u hanye kahle swa hlohleteriwa minkarhi hinkwayo kudya swakudya leswi landzelaka swa mintlawa ya nkombo: swakudya leswingana xitachi, matsavu yotsakama na mihandzu, tinyawa to oma (kumbe peas, lentils na soya), nyama (yotshuka, huku, hlampfi, kumbe matandza), swakudya swa meleke (meleke, maas, yoghurt), mafurha na mati.
Kukatsiwa ka swibyariwa swale kaya swi nyika swakudya swohambana hambana swa mintlawa leyi ya swakudya naswona swakudya swinga antswisiwa. Xikombiso, cowpeas tile henhla hiti protein na iron (naswona yinga yimela nyama), kasi mihandzu ya milkwood yotshuka yile henhla hi vitamin C. Xankoka ngopfu, swibyariwa leswi swinga byariwa eswirhapeni leswintsongo, e purasini kumbe switimilela enhoveni.
Eka nhlayo ya tiko hinkwaro Afrika Dzonga yihumelerisa swakudya sworinganela, kahle kahle, tiko ritlhela rirhumela swakudya ematikweni yale handle. Ehandle ka sweswo, 14 million wa vanhu e Afrika Dzonga vavikiwa kuva vangari na swakudya sworinganela. (‘Food secure’ swivula kuva na swakudya sworinganela leswihlayisekeke nakuva swiphakela swakudya sworinganela). Maendlelo ya swakudya swa tiko ra Afrika Dzonga swiya hi swibyariwa swintsongo naswona kutshemberiwe ngopfu eka mavele. Kutlhela kuva na kuhunguteka ka swakudya leswi humelerisiwaka emakaya na ntshembo woka wungari kahle wa leswaku swakudya swohumelerisiwa emakaya iwa vanhu lavanga hlupheka.
Afrika Dzonga yile ka xiyimo xa vunharhu hi vukulu bya biodiversity e misaveni. Swilo leswi swantumbuluko swikumeka hinkwako laha Afrika Dzonga naswona switala kukumeka ematiko xikaya. Emakaya, swakudya leswi swina nkoka eka vutomi bya vanhu lava tshamaka kona. Vaaki vahanya hi swakudya leswikumekaka emakaya kutatisa eka leswi vadyaka swona xikanwe na kuva pfuna ku hanya loko vutomi byi tika.

‘Ndlala leyi Tumbeleke’ e Afrika Dzonga

Hambi leswi kungariki na vumbhoni byotala eka ndzalo laha Afrika Dzonga, vulavisisi bya tiko hinkwaro byikume leswaku kuna ndlala leyi tumbeleke (kupfumala swakudya) na nhlayo leyitlakukaka ya kunyuhela ka vatswatsi na kukula ka vana leswinga fambeki hindlela.
Vulavisisi eka tindzhawu letinga swela eka swifundzha swa mune e Afrika Dzonga byi endliwile exikarhi ka 2013 - 2015, hi va Water Research Commission (WRC) xikan’we na Yunivhesithi ya Pretoria, ku kambisisa leswaku xana kubyala matsavu swi hoxa xandla njhani eka nhlayiseko wa swakudya.
Vulavisisi byikomba leswaku mindyangu yotala yikota kuti xavela mugayu laha muholo wunga henhla nyana vakota ku engetelela hi tinyala na matamatisi kumbe khavichi.
Leswi vulavisisi byinga fikelela swona hileswaku swakudya aswingari na kuhambana loku lavekaka kutiyisisa kuhumelela na kukula ka vana. Byi tlhele byikuma vuxaka exikarhi ka kubyala matsavu naku antswisa khwalithi ya swakudya leswi dyiwaka emutini. Tlhandla kambirhi, mali leyitisiwaka hi vurimi na swimilani leswi cheletiwaka swiengetelele kudyiwa ka nyama, matandza na matsavu.
Vulavisisi byikume swibyariwa leswi swiengetelela swakudya. Matluka ya rihlaza yodzwihala kufana na xipinichi, matluka ya beetroot, nettle, nightshade, amaranth na blackjack ya hlohleteriwa xikanwe na matsavu yofana na squash (‘calabash’), green pepper, lettuce, makwembe, matamatisi nati baby marrows.
Mihandzu yitlhela yiengetelela swakudya eka leswi dyiwaka naleswi swibyariwaka e Afrika Dzonga kukatsa na; mango, papawa, avocado, makanyi na kalavatla. Timintsu totani hi amadumbe na sweet potato tahlohleteriwa xikan’we nati legumes, leswi katsaka Bambara groundnut, cowpeas na timanga.
Swibyariwa leswinga laveki mati yotala swikatsa amadumbe, sweet potato, squash, matsavu ya African leafy, cowpeas, eggplant, green pepper, nyala, kalavatla, makuwa, loquat, nati legumes.
Swinwana leswi hlohleteriwaka hi vulavisisi lebyi swikatsa:
Byala swibyariwa leswingana swakudya swotala tanihi ti beetroot.
Hlayisa mati yampfula kumbe ku nghenisa tiphayiphi to cheleta swibyariwa.
Tiphayiphi nati boreholes swinga laveka laha kunga oma.
Biofortification eka swimilani leswinga tala swakudya swalaveka ngopfu ngopfu eka swakudya swofana na ti beetroot.

Translated by Ike Ngobeni