Mahiselo eAfrika Dzonga

©Peter Delaney
Mahiselo lawa hi ya twaka laha xikarhi ka hina i matimba ya dyambu, kuhisa ka dyambu, leri tswongiwaka hi mbango, misava na mati.
Mahiselo ya hlohleteriwa hi swilo swotala kufana na ku leha ehenhla ka levele ya lwandle, mpfhuka kusuka e lwandle naku anama-xiyimo eka N’walungu-Dzonga wa xiphemu xa planet.

Ku Tlakuka na Mahiselo

Ku tlakuka, iku tlakuka ehenhla ka levele ya lwandle, leswi kunga swin’wana leswi endlaka mahiselo ya moya e Afrika Dzonga, leswi tlulaka minhlohletelo yin’wana eka mahiselo kufana na latitude. Xikombiso hiloko un’wana a tsala layeni hile tlhelo ra vuhuma dyambu kuya evupela dyambu ela latitude leyi fanaka kusuka e Durban kuya e hehnhla ka tintshava ta Drakensberg Mountains, mahiselo ya moya wale xikarhi ya hunguteka loko a suka e tibuweni ta lwandle kuya etintshaveni. Kuhambana ka lexikarhi ka mahiselo, hikwalaho ka kutlakuka, ku kwalomu ka 11ºC.
Tlhandla kambirhi, mahiselo yale hansi e Afrika Dzonga aya hlohleteriwi hi altitude tani hi mahiselo yale hansi etintshaveni ta laha tikweni, Drakensberg, Maluti, Winterberg, Sneeuberg, Nuweveld, tintshava tale henhla tale Eastern Cape nale Karoo, ta kombisa.
Tindzhawu ta Lowveld ya Mpumalanga nale Limpopo Province, xikan’we na Limpopo River Valley, hitona tindzhawu nkulu leti humelerisaka matsavu e Afrika Dzonga. Tindzhawu leti tina nkoka swinene hi xixika loko mahiselo ya tindzhawu letin’wana ta tiko ra Afrika Dzonga tinga lulamelangi vuhumelerisi bya matsavu. Tindzhawu ta Lowveld nale ka xiphemu xa n’walungu xa xifundzha xa Limpopo hitona tindzhawu ta vuhumelerisis letikulu ta mihandzu na timanga leswi tsakelaka ndzhawu leyi hisaka. Tindzhawu leti ngopfu ngopfu e Lowveld, tile ka ndzhawu leyi voyameke kutlula endzeni ka tiko ra Afrika Dzonga naswona titiveka tani hi tindzhawu leti hisaka swinene.
Xin’wana xa nkoka swinene hileswaku mahiselo ya siku na siku hi ixixka, e.g. July, eka swiphemu swale N’walungwini wa xifundzha xa Limpopo, naswona ngopfu ngopfu e Lowveld, ya fika kwalomu ka kutlula 6ºC ehenhla kale Northern Cape na xifundzha xa Northwest - tindzhawu tin’wana timbirhi leti kufumelaka ta Afrika Dzonga.
Xankoka swinene, mahiselo yale hanse laha hi xixika ya fika eka 10ºC kutlula e n’walungwini wa swifundzha swa Northern Cape na Northwest.

Mahiselo na lwandle

Mati yana vuswikoti byale henhla bya ku hisa kutlula maribye nati minerali. Leswi swivula leswku mati ya teka nkarhi ku hisa naswona ku titimela kutlula misava. Leswivulaka leswaku, lwandle rina xiave xikulu eka kululamisa mahiselo ya moya eka tindzhawu tale malwandle.
Hi ximumu, e.g. hi January, mahiselo yana nhlekani etlhelo ka tibuwa ta lwandle yale hansi kutlula lawa yanga exikarhi ka tiko, ehandle ka tindzhawu letinga tlakukela e henhla. Hi xixika, e.g. hi July, mahiselo yaleka tindzhawu lawndle yale henhla kutlula lawa yanga endzeni ka tiko, ehandle kale ti Lowveld, eka swiphemu swale n’walungwini wa xifundzha xa Limpopo, Limpopo Valley xikan’we nale tindzhawini ta middleveld en’walungwini wa Pretoria.
Kambe tindzhawu to hola tale vupela dyambu bya lwandle, laha mazambala xikan’we na swibyariwa swin’wana swibyariwaka kona ehansi ka ncheleto, swina mahiselo yale henhla ku tlula endzeni ka tiko, ehandle ka tindzhawu letinga vuriwa laha henhla. Tindzhawu ta vupela dyambu bya lwandle tile hansi ka nhlohletelo wotitimela wa Benguela current, leyi khulukaka kuya e n’walungwini etibuweni ta lwandle kusuka eka ndzhawu yale kule e dzongeni.
Mahiselo, ngopfu ngopfu etibuweni ta lwandle e KwaZulu-Natal ya hlohleteriwa hiku kufumela ka Mozambique current, rhavi ra Agulhas current, leri khulukaka kuya e dzongeni kusuka eka equator. Mahiselo lawa yanga henhla swinene evuhuma dyambu bya lwandle ya pfumelela kuhlawuriwa ka swibyariwa swohambana hambana.

Translated by Ike Ngobeni