Ku Hlayisa Valala

©Shem Compion
Laha swiharhi swa valala swivoniwaka swifanele kuva swiherisiwa hitindlela hinkwato, van’wamapurasi masiku lawa va vona leswaku ematshan’wini ya kuva va pfuneta kuva ntumbuluko wu ringana, valala lavatshamaka kona vanga pfuneta eka kulwisana na kulahleka ka swifuwo. Vulavisisi byi tlhela byi komba leswaku kudlayiwa ka swiharhi leswinga valala swina swita ndzhaku swobiha swinene, leswi vangaka swiphiqo na mbuyelo lowunga languteriwangiki.
Ematshan’wini yaku veka nhlayo ya swiharhi leswi yiri ehansi hiku tirhisa maendlelo yokarhi ya vulawuri, van’wamapurasi vafanele va languta eka tindlela taku fuwa hiku rhula na swiharhi leswi naswona vafanele kuveka tihlo eka leswi yisaka emahlweni kumbe ku vuyelela ka ku lahlekeriwa hi swifuwo.

Ku Tala Endzhawini

©Roger de la Harpe
Xivangelo xin’we lexi endlaka leswaku swiva kahle ku hlayisa valala lavanga laha unga kona, hileswaku valala votala vana ndzhawu ya vona. Vukona bya vona, hi xitalo, byi endla leswaku kungavi na valala votala, hiku kombisa valala va hunguteka eka ndzhawu yoleyo.
Vukulu bya ndzhawu byi hambana kusuka eka muxaka wun’wana kuya eka wun’wana naswona swiya hiku kumeka ka swakudya. Yingwe ya xinuna leyi fumaka eka ndzhawu ya kutlula 10 000 ha, laha ndzhawu leyi yihundelaka laha kungana yin’wana ya xisati. Tani hileswi tiyingwe tiphikizanelaka swakudya na Nadzana naswona swidlaya Jakalasi, kususiwa ka swona eka ndzhawu, swivanga ku tlakuka ka nhlayo ya Jakalasi ya ntima na Nadzana.

Varhangeri va Kahle

©Shem Compion
Xivangelo xin’wana xaku hlayisa valala vale ndzhawini, hileswaku kususiwa ka xiharhi lexi fumaka swinga endla leswaku kuva na vangwa eka ntlawa wa swona. Vangwa leri ringa siviwa hi xiharhi xin’wana lexintsongo xingariki na ntokoto, kumbe xin’wana lexikulu xale handle, lexitalaka kuva na ndzhawu yintsongo naswona swinga endleka leswaku kuva swona swi yivaka swifuwo, kuya hi Predators on Livestock Farms, tsalwa ra Practical Farmer’s Manual for Non-lethal, Holistic Ecologically Acceptable and Ethical Management, leri tsariweke hi Bool Smuts hi 2008.
Kususiwa ka swiharhi swofana na African Wild Dogs, tani hi xikombiso, aswingato hlangana naku tala ka swiphiqo swa jakalasi kumbe Nadzana, kambe leswi swinga endla leswaku swiharhi leswintsongo swa African Wild Dogs swinga kumi dyondzo eka leswikulu kuva swihlota kahle naswona swinga sungula ku hlasela swifuwo tani hi swakudya swa siku na siku.
Kuva na xiharhi xofana na Nadzana tani hi lexi tshamaka eka ndzhawu yaleyo lexingariki khamba ra swifuwo, swivoniwe swiri yin’wana ya tindlela ta kahle swinene taku tiyisisa leswaku akuna ti Nadzana tin’wana kumbe valala eka ndzhawu yaleyo.

Swita Ndzhaku Swoka Swinga Languteriwangi

©Shem Compion
Vulawuri byoka byingari kahle bya valala naswona swingava na switandzhaku hiti ndlela tin’wana. Vulavisisi byi kume leswaku kunga khomiwi kahle ka jakalasi ya ntima, tani hi xikombiso, swita endla leswaku nhlayo ya vana na kutswalana yi andza. Se ematshan’wini yaku lawula nhlayo ya swona, kuva swinga khomiwi kahle swita endla leswaku nhlayo ya swona yi tlakuka.

Ndzhawu ya Ntumbuloko ya Leswi Dlawaka

Kutlakuka ka mphikizano eka swakudya hikokwalaho ka kuhluvuka ka mapurasi, madoroba xikan’we na dyandza swina xiave xobiha eka leswi tisaka swakudya eka valala lavanga kona naswona swiendla leswaku valala va kuma swifuwo tani hi swakudya. Ku sivela leswi kuva swihumelela, van’wamapurasi vafanele ku hlayisa purasi ravona, vatiyisisa leswaku kuna nhova ya ntumbuluko kumbe misava leyi seketelaka swiharhi swa ntumbuluko leswi dlayiwaka hi valala lava naswona va tiyisisa leswaku swifuwo swinga kumiwi hi valala.

Translated by Ike Ngobeni