Phuputso ya pele ya Vredefort Dome

© David Fleminger

Target: Earth

Ka bo 1950, buka e bitswang 'Target: Earth’ e hatisitswe moo bangodi ba ileng ba fana ka tlhahiso ya hore di dinosaur di fedile ka lebaka la tshusumetso e kgolo ya meteorite. Ka 1959, Robert Dietz o ile a hlahloba dibaka tse mmalwa tsa ‘ho phatloha ha crypto’ mme a fumana di shattercone ka lekgetlo la pele. Dietz o ile a boela a bolela hore di shattercone di ne di ka fumanwa Vredefort Dome, eo setsebi sa mahlale sa Afrika Borwa se hlalositseng selemo hamorao. Dietz o ile a tsoela pele ho kgetholla di shattercone mohahong o moholo wa Sudbury Canada.
Ho pholletsa le dilemo tsa bo 50, diteko tse ngata tsa laboratori tseo ho tsona di tswibilwang di ileng tsa hlasela dipheo ho etsa hore ho be le dikgohlano di ekeditse boima bo eketsehileng mofuteng wa phehisano. Diteko tsa nyutlelie le tsona di ile tsa phetha karolo, ha bo rasaense ba fumana hore matla a hlahiswang ke dibomo tse matla a qhibidihisa majwe a potolohileng mme a etsa hore metamorphics e tshwenyehe, e tshwanang le e fumanwang dikatong tse ding.

Setsebi sa bo Pula-Madiboho

Dilemong tsa bo 1960, banna ba ile ba kena ka sepakapakeng mme ba qala ho nka ditshwantsho tsa sathelaete tsa tsamaiso ya lefatshe le kgwedi. Sena se ile sa atolosa dikelello tsa bo rasaense le sechaba ka kakaretso. Ka nako e le nngwe, setsebi se seng sa ‘bo pula-madiboho' se bitswang Gene Shoemaker se ile sa etsa dipatlisiso ka ho feletseng ka Ngorongoro ya Dinaledi. Ka mora moo o ile a bapisa diphuputso le diphuputso tsa dibaka tse ding tse tsebahalang tsa seretse se chesang. Diphutheho tse kgolo tseo a ileng a di fumana qetellong di ile tsa paka hore Ngorongoro ya Dinaledi e bakilwe ke ketsahalo ya tshebetso e seng ka ho foqoha ha seretse se chesang, kapa ka tsela e fapaneng. Ka mora moo o ile a tswela pele ho ntshetsa pele kgopolo ya tshebediso ya saense, e bontshang hore diphello tsa diketsahalo di ka baka diphetoho tse kgolo tsa madiboho Lefatsheng, mme seo se ama diketsahalo tse tlwaelehileng bokahohleng.
Shoemaker o ile a boela a ruta bo rasaense ba mehleng ya merero ya kgwedi ya Apollo ka mehaho ya dikotwana mme a ba bolella hore ba dule ba hlokometse majwe a thahasellisang a kgwedi. Majwe ao ba a kgutlisitseng kgweding a ile a bonahatsa mahlomola a tshwanang ho a fumanwang Lefatsheng, mme a thusa ho rarolla moqoqo wa kgwedi. Kajeno, Shoemaker o tsejwa ka ho fetisisa a le karolo ya sehlopha sa ba bang bao dintho di rehilweng ka bona se neng se tsebahatsa mochochonono wa Shoemaker-Levy 9, e ileng ya phatloha sepakapakeng sa Jupiter ka 1994, ka diphello tse tsotehang. Gene Shoemaker o ile a hlokahala ka 1997 mme molora wa hae wa romelwa kgweding ka mochine wa Lunar Prospector. Ka bomadimabe, projeke eo e ile ya wela sebakeng sa kgwedi, e neng e tla kgahlisa monna-moholo haholo.

Tsebo e Hlahelang

Ho kgothalletso ya hae e hlahelletseng ka diketsahalo tsa tshusumetso, bo rasaense ba pota-potileng lefatshe ba ile ba qala ho hlahloba dikgalase (jwaloka Ngorongoro ya Nördlinger Ries e Jeremane). Nako le nako, ba ne ba fumana di shattercone, ho qhibidiha majwe, ho tshosa metamorphics le dipuo tse ding tse ngata tse nang le tshusumetso, tse hlalositsweng ka hodimo. Lethathamo la tshebetso e matlafaditsweng ya dikgalase e ile ey hola ha batshehetsi ba cryptovolcanism ba fokotseha.

Translated by Bongani Matabane