Umshado Ngelisiko lesiXhosa

© Dr Peter Magubane

Imitsetfo ye Mishado yemaNguni

Umshado ngesintfu kwakuyinto lelungiselelwako (lababili labashadako bebalungiswa ngaphandle kwemacembu etihlobo), lobekukhomba kulingana kwema Nguni ngendalo. Wonkhe umntfwana wemaNguni utalwa esiveni sinye bese umshado ngaphandle kwesive sabo licala lelikhulu futsi ungavalwa.

Emkhatsini wemaXhosa, labekavame kuphangisa ngalesi simo, umshado wawunganakwa ngaletintfo tetive tabobonkhe bokhokhomkhulu labane. Umshado wabuba yintfo yasendzaweni, lekuchaza kutsi umfati bekahlala nemyeni wakhe nebantfu bakubo.

Umshado wawuphindze ubesitsembu, netikhulu kanye nemadvodza lacebile lanemihlambi lemikhulu yetinkhomo bekashada bafati labangetulu kwamunye futsi, kuletinye tikhatsi, bekabanalabaningi kume labane noma ngetulu kwaloko. Bebavama kubonwa ngesigaba ngekuma kwetindlu letehlukene. Kulama Xhosa, lomdlunnkhulu bekabasemkhatsini weNdlu Lenkhuulu kanye Nendl-Lengasekudla.

Umfati Lomdzala noma Lomkhulu

Umfati Lomdzala bekufanele akhokhe indvodzana kanye nendlalifa, Indvodzana Lendzala, lotfola sikhundla sababe wakhe – sikhulu noma inhloko yelikhaya njengoba lesimo singaba semuva kwekushona kwalobabe. Lomfati Lomdzala wesikhulu abevame kuba ngumfati losesigabeni, indvodzana yesikhulu esigodlweni lesingumakhelwane (inkhosatana yema Khoisan noma baThembu).

Indvodzana yendvodza Yesadla-Sangasekudla, lendvodzana – yekucala yeMfati Losesandleni-Sangasekudla, bekakadze asikhulu noma inhloko yelikhaya, nemhlambi wakhe, labatsembele kuye nebalandzeli. Nomakunjalo, bekabhekeke kutsi akhulise sigodlo sakhe noma likhaya lakhe ngekuphatsa tindzawo letinsha netaphambilini lebetingakalungi.

Bafati labangetekako bebabekwa njengebasekeli (amaqadi) kumakhaya lamabili lamakhulu futsi bebabekwa ngendlela yetigaba. Intfo yinye lebalulekile yesikhulu ngekushada Umfati Lomkhulu ekuhambeni kwesikhatsi, ngemuva kwekwenta leminye imishado, kwakukutsi Lendvodzana Lenkhulu kanye nendlalifa beyiyincane kunalelendzala futsi yati kancono ngekuba yiNdvodzana Lengase Sandleni – Sangasekudla.

Loku bekuyindlela yekungavani kanye nekucabana emkhatsini wabobhuti-lababili labatalwa bomake labahlukene. Lomsindvo lobasemkhatsini wale Ndvodzana lengase Sandleni-Sangasekudla nendvodzana Lenkhulu kungenta ekubhidlikeni lokwenteka phambilini esigodlweni, njengesimo sa Tshawe kanye na Cirha lekukhulunywe ngabo ekucaleni. Noma ngalenye indlela, kungachubela ekucabaneni kanye nekwehlukana kulesigodlo, kufana nekulwa emkhatsini wa Rharhabe na Gcaleka.

Umangabe indvodza beyikadze inesitsembu, lebekuyintfo lengakajwayeleki kumuntfu nje, umfati wekucala bekaba nguMfati Lomkhulu bese indvodzana-yekucala iba Yindvodzana Lenkhuli nendlalifa. Umfati wesitsembu ngamunye bekanendlu yakhe kanye netintfo takhe etinkhomeni nasemabeleni kwentela kunaka emakhaya abo. Umfati Losesandleni-Sangasekudla wesikhulu bekahlala ekhayalakhe naye lelibucadlwana kuLendzawo Lenkhulu.

Tinkhulumo noma Tingcongco te Mshado

©Dr Peter Magubane

Kukhokhwa kwetinkhomo (ikazi) letichamuka kulelicembu lakubomkhwenyana kuya kulelicembu lakubomakoti bekudzinga kutsi omabili lamacembu acedze ngalomshado bese banika sincephetelo lobabe wamakoti lolahlekelwa kusebenta kwendvodzakati yakhe emtini wakhe.

Tinkhulumo temshado emkhatsini walamacembu lamabili tingaba lukhuni noma tijikelete, ikakhulu nakufikwa ekuvumelaneni ngenombolo yetinkhomo lebetitofakwa. Kukhokhwa kwetinkhomo nako kwentiwa ngendlela yesivumelwano: nasekwenteka lomakoti aphatfwa kabuhlungu ekhaya lakhe lelisha, angabuyela ekhaya lebatali bakhe, bese lelicembu lakubomukhwenyana lingatsatsa letinkhomo.

Indvodza letfole tinkhomo ngekushintjiselana kwentela kushada indvodzakati ingasebentisa letinkhomo kwentela kutitsatsela lomunye umfati noma angatisebentisa ekusiteni indvodzana noma indvodzalesihlobo kutsi intfole umfati. Noma lokushintjiswa kwetinkhomo ngemshado kwakuyindlela yekujikeletisa kunotsa, ngekutsi wesifazane ahambe ngendlela lebukene naleyetinkhomo. Lamamishini, bekatsemba kutsi emalobolo bekuyindlela yekutsengga makoti, bahlaba lesento ngetindlela letimbi.

Noma imishado leminingi yentelwa emasontfweni noma enkantolo kulamalanga, kulobola solo akukanyamalali, noma njenyalo kwentiwa ngekubhadala imali ngekulingana kwelinani lenkhomo. Umshado wesintfu bekungasiyo indlela yekukhomba budlelwane emkhatsini wemalunga ebulili lobungafani ngenjongo yekwakha futsi. Kakhulu, bekuyindlela yekweba sivumelwano emkhatsini kwemacembu langakahlangani, lekungiko ke umshado emkhatsini wesive wavalwa.

Indlela Lensha Lengiyo yaMakoti

Ngemuva kwemshado, lomakoti utoba sihambi ekhaya lakhe lelisha. Kumele akhombisa umehluko kanye nenhlonipho (intlonipho) kubabe namake tala wakhe nemalunga onkhe lamadzala akulomndeni wakulelikhaya; akakhoni kungena etindlini ngekutsi avele angene ebaleni, kepha kumele avele ngasemuva; futsi bekangakavumeleki kungena esibayeni setinkhomo.

Sigaba semfati loshadile kulelikhaya liya ngekutfutfuka nasekanebantfwana futsi bayakhula. Besifazane labasesikhatsini batsatfwa ngekutsi bafaka umoya lotsite emfuyweni futsi bebangavunyelwa esibayeni setinkomo. Bebatsi basebengce sigaba sekukhula, sigaba semfati besesitolingana nesendvodza. Bekavunyelwa kungenela tinatfo letisemtsetfweni tabobhiya kanye nekuhlaba kanye nekubhema nge-lipipi.

Translated by Phindile Malotana