Vha u Toḓulusa vha Tsini
Murahu kha ḽa Afrika Tshipembe, naho zwo ralo, u bveledzwa uvha hone ha zwa saitsi zwosumbedza uri fhira. Nga 1916, S.J Shand o thoma u ṱalusa zwine zwa mangadza zwa u ṋoka ha tombo ambo ḓi zwi rina dzina ḽa uri ‘pseudotachylite’ fhedzi ha ngo kona u tou topola vhubvo ha volacano kha tombo. Mafhungo a u tou thoma nga ha Geology musi I tshi khou ṱoḓuluswa nga ha Dome, zwa isa phanḓa nga 1925 ha vha na u swikelela zwauri Dome yo vhangiwa nga volcano. Nga 1936, vhathu vhavhili vhe vha ḓo ita ṱhoḓuluso vha humbela uri huna zwithu zwihulwane zwine zwo itea kha Dome, fhedzi hezwi zwo mbo ḓi rwiswa nga muya zwi vhavhaho nga vhaṱoli vha henefho.Zwithu zwe zwa vha zwi tshi khou ima phanḓa ndi tshivhumbeo tsha Dome tshone tshine. Ngauri zwiḓa hani tshithu tsho waho tshi tshi khou bva nnṱha tsha ita uri huvhe na zwithu zwo takuwaho ubva fhasi? Ngoho ya vha uri huna u thuthuba ho bvaho fhasi ndi ngazwo ho takuwa tshithu tsho no bva fhasi.
Naho zwo ralo nga 1947 muthu wa zwa geology ane avhidziwa upfi R.A Daly adovha a sedza zwo vhangaho Hypothesis akona u amba uri u bviswa ha mufhiso nga murahu ha zwo iteaho zwi nga vha zwo vhanga dzi ḽeyara dza matombo uri afanela uri a ime kha Dome. Vha zwa ṱhangule vho no tou ḓivha vhukuma nga ha geology vha Afrika Tshipembe vho Alex du Toit, vha dzula vha si khou tenda vha fhedza vho isa vhuṱanzi ha uri dome yo sikiwa nga zwithu zwa tectonic.
Khani iya Phanḓa
Lwa minwaha khani ya vha i tshi khou ḓi ya phanda. Mihumbulo ya vha mashango davha ya thoma u dzhena nga ngomu kha u dzhenelela ha tshikolo. Fhedzi ṱhoḓuluso dza Afrika Tshipembe dza dzulela u bvisa mabammbiri ane a vha atshi khou amba uri vhubvo ha nga ngomu ha (magmatic kana tectonic).Nga vho 1960, ha ḓa mvelelo ino bva kha vha ṱoli vha mavu vha Geology vha Ottawa vha kona u ṱalusa phambano vhukati ha hezwi zwithu zwivhili zwa crater: havho vhane vha vha kale nga diameter vho kala zwithu zwine zwa vha fhasi dzi kilometre dzo vhalaho, dze dza fhedza dzi tshi khou vha na tshivhumbeo tsha ndishi hedzo dze dza vha dzo hula u fhira dzi kilometres dzo vhalaho dze vhukati hadzo havha huna tshithu tsho imaho tsha tombo ḽa kale ḽo tingiwaho nga ḽeyara ṱhukhu.
Hei crater ya ku itele kune kwa mangadza yo dzula zwavhuḓi Vredefort. Naho zwo ralo, vho ra saitsi vha henefho vho fara zwine vha tenda khazwo,vha tshi khou vhea mbiluni mushumo wo itwaho nga vha endela mashango wa vha divhi vha cryptoexplosion, vho Walter Bucher, we aḓo amba uri mushumo wa u shandukisa Dome wo vhangiwa nga mufhisho muhulwane wa kona u dzhena nga mitalo ye ya vha i sina maanḓa kha shango.
Metamorphics yo no Mangadza
Naho ho vha na ṱhoduluso dzo itwaho nga vhadzulapo vha henefho, zwine zwa pfesesea zwa u mangadza zwa metamorphics zwa isa phanḓa na u bvelela. Nga 1968, havha na conference ya shango ḽoṱhe ha kona u ambiwa nga haya mafhungo, ha ḓisiwa vhaḓivhi vhukuma ubva kha mashango manzhi. Hezwi uri hu dovhololiwe u kwamiwa nga huhulu na hone nga murahu ha minwaha i tevhelaho ha mbo ḓi vhewa tsheyo kana ha waniwa zwithu zwine zwa farea.Ha ḓa dzi mvelelo dzo itwaho henefho nga ha u wa ha tshithu tshihulwane, tombo ḽa lunar ḽa dzhiwa ḽi ḽituku ḽi tshi khou itelwa u ṱoliwa zwa isa phanḓa na u shumisana, ha vha na zwi scale zwe zwa vha zwi tshi khou ya phanḓa nga ha u kwamiwa ha hypothesis. Mafheloni a nwaha wa 1970, ha vha na zwivhumbeo zwo no swika 120 zwo wanalaho kha fhethu hune ha vha uri ho fhambana kha shango ha kona u wana mvumbo dza matombo o sikaho dzi craters dzo fhambanaho a kona u wanala. Haya matombo ovha a tshi khou vhidziwa ‘impactites’ – ipfi ḽine ḽa ḓisa kha muhumbulo miraḓo ya aerobics, kana vhathu vhane vha vha vhanzhi.
Nga 1980, vhunzhi ha vhathu vhane vha vha vhadivhi vha no bva mashango ḓavha vho mbo ḓo ambiwa navho u swika vha tshi tenda na magudedzi a nnḓa vha thoma u gudiswa nga uri Vredefort Dome yo sikiwa nga zwithu zwo tou ḓaho. Hezwi a zwo ngo itwa kha ḽa Afrika Tshipembe. Hafha, vhathu vha hone vha vha na dzi khani (vho rangiwa phanḓa nga vha zwa geology Louis Nicolaysen) vha fara lutendo lwavho kha uri cryptovolcanic i bva kha Domeo.
Mafheleloni ha mbo ḓi vha na conference i tshi khou itela u tandulula dzi khakhathi dzine dza vha hone. Yo farelwa kha ḽa Parys nga 1987 na vhaḓivhi ubva kha gammba dzoṱhe dza vhaḓivhi. U ṱangana hohu ho ita uri vha si wane thandululo naho zwo ralo. Ha mbo ḓi pfi hu khou tou khethiwa vhunzhi ha vhathu vhane vho khetha vho ima na ḽa uri vhubvo ha hone ndi exogenic (u dzhenelela ha nga nnḓa)
Kha Tshipiḓa tsha Atomic
U fhungudza tshiṱori uri tshivhe tshiṱuku,minwaha yo no fhira 10 I tshi tevhela ho vha ho no ḓala dzi mvelelo dzo vhalaho kha ḽa Afrika Tshipembe na u mona na shango. Dome ho vha hu tshi dzula hu tshi khou sokou ṱhavhiwa ṱhavhiwa nga vha geology nahone nga zwiṱuku nga zwiṱuku vhuṱanzi ha vha hu tshi khou bvelela. Coesite na Shishovite zwa wanala, zwinwe zwa zwithu zwo wanala henefho sa quartz crystals na zwithu zwa mupo zwa dzi ngudo dza matombo a metamorphism.Tsha u fhedzisela nga 1997, Hughes Leroux o kona u ṱola manwe ama tombo kha tshiimo tsha Atomic. Zwe a wana zwo kona u tou sumbedza uri Vredefort Dome yo tambula nga u welwa nga tshithu tshihulwane tshe tsha do shandukisa matombo avha nga tshinwe tshivhumbeo. Ha kona ha u kundwa zwa sceptic.Translated by Khalirendwe Nekhavhambe