Midi ya maTsonga
Nga vho 1890 kha mabulasi a Lowveld ho vha hu tshi tenda zwituku u fhira zwa u zwima na zwa ndimo, nga murahu vhaṋe vha mabulasi vha rengisa vha tshi khou todana na zwithu zwa mineral. Vhathu vhane vha amba tshi Tsonga vho vha vha tshi tou badela rennde kha vhathu vhane vha vha uri a vhaho; he vhashumi vhashuma kha shango, vhadzuli vha badela nga zwavhudi (kanzhi vha ya nga vhukati kha zwe vhalima) kana mushumo (minwedzi ya rathi nga nwaha). Musi badelo dza shango dzi tshi gonya, na zwipida zwinzhi zwa Lowveld ho no pfi ahuna malaria na vhulwadze, vhadzuli vho do kombetshedzea u tou vha vhashumi vha tshothe kana vha tuwe.
Vha tshi vha vha khou khakhiswa nga mulayo wa u tshimbila na basa ubva kha vhunwe vhupo uya kha vhunwe, vhathu vhanzhi vho do kombetshedzea u sokou dzula henefho. Fhedzi vha dovha vha pfuluswa sa berrement nga khunguwedzo dza 1940 hu tshi khou phadaladziwa midi mituku uri i vhe mihulwane vha tandavhudza dzi khura vha khethekanya vhathu na hune ha limelwa hone. Nga 1960 na 1970 tshitshavha tsha khethekanywa musi mita i tshi khou pfulutshela kha midi ya ma Tsonga, Gazankulu. Zwa u badeliswa u dzula na u dalesa zwo ita uri vhathu vha di dowelele mishumo.
Hezwi zwo ita uri vhanna vha sie midi yavho lwa tshifhinga tshilapfu, na namusi vhafumakadzi vha mahayani vha ya ditodela mishumo ya tshifhinganyana kha mabulasi atsini. Zwo tangana na vhutshilo ha mahayani hezwi zwithu zwo dzhenelela kha u dalesa ha malwadze: u nwesa halwa, AIDS, u dihwala ha vhaswa na u sa shuma ndi vhuthada vhuhulwane.
Midi ya Sialala ya ma Tsonga
Musi wa sialala ya ma Tsonga, nzulelo ya hone, hu vha hu munna mufumakadzi kana vha tshi fhira muthihi na vhana na mita ya vhana vhavho vho malaho. Kufhatele kwa nndu, dzi vha dzi ranndavhula na mbondo dza mavu na thanga ya mahatsi, dzi vha dzo tshi khou su, bedza midi ya vho ya ma Tsonga. Vha na Mvumbo dzine dza fana, naho u dzula ha dzi nndu zwi tshifhambana ubva kha vhupo uya kha vhunwe.
Mudi nga ndowelo uvha u randavhula na luvhondo lwa perimeter kana luhura, zwo itwa nga matavhi a muri. Vhukati huna hune ha vhidziwa upfi byre (xivaya kana tshanga) ho lavhelesana na ha u dzhena huhulwane (vhathu vha nnda vha shumisa hone) kha dubo lwa east lwa mudi.
Dzinwe ndila dzine dza vha dzi tshi khou u isa tsimuni kana u ka madi dzi shumiswa nga vhaṋe vha mudi. Mudi wa mufumakadzi muhulwane (yindlu lonkulu) ivha i murahu ha xivaya nga 12, na vhanwe vhafumakadzi vha ya tama. Munwe na munwe uvha ana fhethu hawe ha u bikela, hu nga kha di vha tshitangani kana fhethu ho tou itwaho nga dzi thanda, matombo kana zwinwe. Mufumakadzi muhulwane una granary yawe yo imiswaho kha stilst. Vhana vha dzula nga tshavho zwi tshi khou bva kha mbeu dzavho-vhasidzana nga ngomu mudini, vhathannga tsini na khoro khulwane na xivaya. Huna fhethu hune havha uri ho khethea (huvo), hune kanzhi hu ya vha ho valiwa na nga matavhi a miri hu vha hu nga fhasi ha miri, hu vha hu fhethu ha u shumisa musi huna mitangano; vhunwe vhupo ndi (gandzelo) hune hu nga vha hunwe na hunwe henefho mudini ndi fhethu ha u ita zwithavhelo.
Havha na vandla. Hune hu nga vha hunwe na hunwe henefho mudini kana nga nnda, ndi hune vhanna vha tangana vha tshi khou amba nga zwine zwa kwama midi. Ahu tendelwi mufumakadzi kana nwana henefho. Vhanna vha vhahulwane vha mudi vha dzula na vho khotsi avho hune vha farwa nga thonifho nga vhafumakadzi na vhana. Na kha midi uya nga u phadalala hayo, zwiimo zwa vhafumakadzi zwi ya nga vhudifari ha he vha maliwa hone kana ndila ya kumalele kwavho. Mufumakadzi wa u thoma: ndi ene wa nnthesa nahone u fanela u thonifhiwa nga vhanwe.
U huliswa hunwe hu ya bva na kha uri una nwana na, na uri vho mme ahone vhoima ngafhi. Vhuimo na u talusa nga mbeu zwi amba vhushaka ha vhana vha muthu. U tshi nga engedza huna milayo ine ya tea u tevheliwa, zwine wa nga zwiliswa, mishumo, pfanelo na u huliswa zwi ya bva na kha matshilele avho a duvha linwe na linwe.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe