Tsonga
Ka 1890 dipolase tša Lowveld di be di le maleba go tša temo, gomme bang ba be ba di rekišetša batho bao ba bego ba nyaka diminerale. Batho bao ba bolelago Setsonga mo lefelong leo ba lefile rente go barekiši; fao bašomi ba šomilego mo nageng, bahiri ba be ba lefa ka boyho (gantši seripagare sa puno ya dibjalo) goba mošomo (dikgwedi tše tshela ka ngwaga).
Bjalo ka ge ditheko tša naga di namelela, gomme le dikarolo tše kgolo tša Lowveld di tlošwa malaria le malwetši a go robala, batho ba be ba gapeletšwa go ba bašomi bja kontraka goba go tlogela badiredi ba polaseng.
Go be go na le melao ye e sa dumelego batho go sepela ka go tšwa go ditoropokgolo, malapa a mantši a be a dula mo dinageng tša batho ba Afrika. Eupša ba ile ba šutwa gape ge lesolo la 'betterment' ka 1940 le hlabolla mafelo a phatlaletšwego bjalo ka metseng ye megolo, legora le go aroganya nagatemego le naga ya go lema.
Ka bo-1960 le bo-1970 ditšhaba di ile tša senywa ge malapa a ile ba hudugela 'nagalegae' ya tsonga, Gazankulu. Motšhelo le go tlala ga batho mo meteseng go dirile gore batho ba tshepele go mošomo wa ga batho ba go feta. Se se hlotšwe banna gore bat logele malapa a bona nako ye telele, le lehono basadi ba mo dinagamagaeng bas a ntše ba nyaka mešomo ya dipolaseng tše ka kgauswi. Bophelo bjo ka metseng ye mentši le malapa: bo be bo hlola malwetši, lekgoba la bjala, AIDS, go ima ga bana le tlhokego ya mešomo.
Magae a Setšo sa SeTsonga
Legae la setšo sa se tsonga (muti), madulo a tlwaelegilego, a na le monna, mosadi wa gagwe, bana ba bona le bana ba barwa ba bona bao ba nyetšwego. Kago ya dintlo, ke sebopego sa sediko le maboto a fase le tlhaka ya mahlala goba tlhaka ya bjang, se se bontšha tlhplego ya Setsonga. Le ge e le gore peakanyo ya muti e a fapana go tšwa go lefelo, ka moka ba abelana dipharologantšho tše di itšego.
Gantši gwako o na le sebopego sa sediko le lebota goba legora, goba go tšwa go makala le legong la mohlare. Ka gare ga ngwako wa dikgomo (xivaya goba tshanga) go lebana le botseno bjo baeng ba ka go šomiša, go ya ka thokong ya Bohlabela bja ngwako. Matseno a mangwe a go iša go tšhemong le mafelo a meetsi a šomišwa ke maloko a muti.
Ngwako wa mosadi wa hlogo (yindlu lonkulu) o ka morago wa xivaya ka 12 o'clock, gomme woo wa basadi ba bangwe ka thoko. Ngwako wo monngwe le wo monngwe o na le lefelo la go apea, ka mokhukhung goba lefelong hlahlobilwe ke bjang, maswika goba maboto a fase. Yindlu lonkulu e na le granary ya yona, ka tlwaelo ya sebopego sa dikota.
Bana ba araganywa ka bong - basetsana ka gare ga muti gomme bašemane ka magareng ga legoro le legolo le xivaya. Lefelo le le kgethegilego (huvo), ka tlwaelo le tšwaletšwe ka maboya le dingata tše di lego ka fase ga mohlare, le dirišetšwa dikopano; lefelo le le nngwe (gandzelo), leo le ka bago gongwe goba gongwe ka gare ga muti, ke la ditiro tša setšo. Vandla, yeo e ka bago ka gare goba ka ntle ga muti, ke moo banna ba kopanago go ahlaahla taolo le merero ya muti. Ga go na mosadi goba ngwana yo dumeletšwego ka mo lefelong le.
Bolaodi bja ka lapeng ba dula le tate, yo a swarwago ka tlhompho ye kgolo ke mosadi wa gagwe le bana. Ka gare ga lapa, maemo a basadi a laolwa ke taelo yeo ba nyetšwego. Mosadi wa mathomo (nsati lonkulu) ke mosadi wa hlogo; O na le maemo a godimodimo gomme o swanetše go fiwa tlhompho ke ba bangwe. Maemo a a swanago a abelwago le go bana a laolwa ke maemo bomma bona. Maemo, maemo, le bong di laetša dikamano magareng ga bana ba thari ka moka. Godimo ga moo, melawana ya maitshwaro, maikarabelo, mešomo, ditokelo le ditshwanelo di gona ka gare ga melawana ya maitshwaro ao ngwana yo mongwe le yo mongwe a swanetšego go e latela.
Translated by Lebogang Sewela