Nḓivho ya ha tsiko ya Fhethu ha Cradle of Humankind

U Sikiwa ha Tombo

©David Fleminger
Tombo ḽa fhethu he ha ḓo tanganedziwaho hone vhathu ḽi vha ḽi na tshithu tshihulwane tshine tsha vha Dolomitic bedrock, tshe tsha sikiwa mathomoni a matope, a maḓi ane a dudela alwanzhe ane avha o vala mathomoni a Witwatersrand zwine zwa vha minwaha ya 3 billion yo fhelaho. Matombo a Dolomite avha o itwa nga calcium carbonate (limestone) huna dzi oxygen isotopes dzine dza vha dzi hone uri zwi kone u kalea. Hezwi zwi sika Karstic landscape, zwine zwa vha zwone zwo itaho uri hu kone u sikiwa bako nga mulandu wa u ṋoka ha matombo fhasi ha shango.
Matombo a u mona na Sterkfontein na Krugersdorp ana minwaha ine ya swika 2.6 billion na matomnbo are thungo ya devhula, u yela Hartebeespoort, zwina minwaha ino swika 2.2 billion. U ṱangana ha haya matombo ndi zwone zwo itaho uri hu vhe fhethu ha u kona u tanganedza muthu. Hune musi u tshi khou yela Krugersdorp ndi hone ho thomaho u huliswa, zwa ita uri matombo afhalale nga vhunzhi na zwikwara zwi tshi khou wa kha tshipiḓa tsha hafha hune havha ha u tanganedza muthu.

Kha ri Dzhene kha zwa Tekiniki

Arali u tshi khou toda u dzhena kha zwa tekiniki, nahone ndi nnyi asa zwi funiho, zwithu zwine zwa vha uri ndi zwa kale zwi wanala kha tshigwada tsha Chuniespoort, tsha Malmani Sub-group, tshine tsha bva Transvaal Supergroup ya matombo, zwo sikiwa lwa minwaha ya 2.5 billion yo fhelaho. Tshigwada tsha Malmani tsho khethekanyiwa tsha bva zwigwada zwitanu: the Oaktree, Monte Christo, Lyttleton, Eccles na Frisco Formations. Kha vhupo hu dovha ha vha na zwo salaho zwa copper, zwe zwa gwiwa kha vhathu vhane vho dzula henefho lwa kale.

Zwa Ugwa na dzi Tekiniki dza Zwino

©David Fleminger
Zwino, musi muthu ane aḓivha nga ha ḓivhazwakale ya vhathu atshi nga kona u vhona uri hafha fhethu ho vhuya ha dzula vhathu, na uri zwithu zwavho vho vha vha tshi khou zwi waniswa hani?, zwa u tou gwa zwi ya ḓura zwa dovha zwa fhedza na tshifhinga zwine zwi nga fhedza zwo dzhia na minwaha ya u pfumbudza na uvha na mbilu ndapfu. Zwi ya dadisa vhukuma na uvha na mulayo musi u tshi khou lingedza u ṱalutshedza nga mutala une wa vha u songo tou lapfaho. Zwino khezwi...
Zwithu zwine zwa vha zwa ndeme nga ugwa ndi zwine zwa nga waniwa zwine zwa dovha zwa vhidziwa provenience. Hu vha hu u tou toda vhutanzi vhune ha farea nga manwanwa a fhethu uri zwi kone u nwalwa fhasi zwoṱhe. Uri zwo waniwa ngafhi? Zwo vha zwo lalisa hani? Zwo vha zwo lala tsini na mini nḓivho yothe hei iya kona u ufha nḓivho nga ha zwithu zwa kale, na uri zwi vha zwo tingwa nga mini na kutshilele kwahone zwine zwi nga konḓa u tou zwi amba zwavhuḓi arali wa nga sokou tou zwi doba zwa vhewa kha bogisi.
U gwa ndi mushumo une uya tshinyadza, musi wa vhuya wa bvisa zwithu zwa kale. Unga si tsha vhuyedzedza zwithu nga nḓila yone. U fanela u lugisela nḓila dza vhudi dza ugwa nga vhuronwane. Wa nwala zwothe zwine wa vha wo zwi wana nga ha zwithu zwa kale nga murahu ha musi u saathu zwi bvisa wa isa hunwe. Hezwi hu vha ho katelwa na u foda zwifanyiso na u nwala fhasi, ndi zwine zwa tendelwa nga mulayo wa Afrika tshipembe. Na u bvisa zwithu a u tei u bvisa zwithu zwinzhi u fhira zwine wa khou ṱoḓa zwone. Nahone zwi vha zwithu zwa vhuḓi arali hu tshi nga vha na zwithu zwine wa nga zwisia sa vhuṱanzi, u itela vha u ṱoḓulusa vha nga isa phanḓa.

Unga Grid Kana wa Litsha

©David Fleminger
Kale vha u sedzulusa fhethu uri ho vhuya ha dzula vhathu vho vha vha tshi shumisa zwa u grid kha zwithu zwine zwa vha uri ndi zwa kale. Hezwi ndi u dzhia zwithu zwo vhalaho wa zwi vhea zwo rambalala hanefho zwa sika dzi grid dzo doweleyaho, zwine zwa vhidziwa spits.
Vha ṱoli vha ḓo kona u dzhia grid inwe na inwe, khamusi hune ha vha ho tsa 100 cm, zwi tshi khou itwa nga zwishumiswa, vha kona u bvisa zwithu zwa kale vha dzhia vha zwi vhea zwoṱhe kha bege yo makiwaho nga grid na u tsa hune havha huna vhuṱanzi.
Ndi zwone zwine zwo shumiswa Sterkfontein lwa tshifhinga tshilapfu kha century ya u fhedzisa, na dzi thambo dza kale dzi kha ḓi vha dzo iledziwa nntha ha u gwiwa.
Thaidzo ya hezwi ndi uri zwishumiswa zwi ya ṱangana wa balelwa u ḓivha uri etshi ndi tshifhio. Nga mulandu wa zwithu zwiswa zwine zwa khou shumiswa haya maḓuvha, zwa grid zwi khou di fhela nga zwituku.
Ngauri zwa zwino hu shumiswa tshithu tshine tsha vhidziwa upfi Total Station (zwi tou nga u ṱangana ha theodolite na GPS) vha archaeologists vha ya kona u rekhoda fhethu hune havha ha vhukuma he vha wana hone tshithu na vhulapfu kana u hula ha tshithu.
Hu ya vha na u ḓala ha 3D provenience ine ya vha yo rekhodiwa kha ID tag ya vhewa kha pulastic tsini na zwithu zwine zwa vha uri zwo waniwa zwa kale.

Mushumo wa u Hula

©David Fleminger
Huna nḓila khulwane mbili dza u kona u swikelela zwa ugwa: horizontal na vertical. Sa mulayo muhulwane, zwithu zwine zwa wanala fhethu huthihi zwi ya fana, ngeno zwine zwa vha zwo wanala kha vertical plane zwi tshi sumbedza u hula (nntha nntha ndi hutuku, fhasi ndi huhulwane) zwino u tou ṋanga kana ugwa nga hangei kana fhasi zwi ya bva na kha uri u khou toda u wana mini arali u tshi khou toda tshifanyiso tsho vuleaho nga tshifhinga u ngwa nga hangei (accross), arali u tshi khou ṱoda u ḓivha zwa divhazwakale u fanela u gwa fhasi.
Zwavhukuma ndi uri zwithu musi u tshi zwi vhona azwi bvi zwo fhelela, nga maanda kha mabako ane adzulela u wa na u sudzuluwa. Hu fanela u vha na u toliwa ha vhupo honovho u saathu tumana vhushaka ha zwithu zwine zwa vha uri zwo wanala.
U ya kona u wana na tshaka mbili dza u gwa: hune havha na mavu asongo faranaho na mavu ane avha uri o farana, zwithu zwine zwa vha mavuni sa breccia. Kha mavu o litshedzanaho, zwishumiswa zwine wa nga kona u zwiwana ndi zwa vha fhaṱi na dzi bulatsho na zwithu zwa maṋo-zwoṱhe zwi vha zwi nntha.
Trowel i shuma kha uri mavu a litshedzane na u bvisa mavu. Pick i shuma i bvisela khagala zwithu zwine zwa vha uri ndi zwa kale, bulatsho i shuma u bvisa mavu ane avha uri ndi masekene.
Uri zwi kone u kaliwa mavu oṱhe ane avha uri atsini na zwithu zwo waniwaho afanela u hwaliwa nao, akona u iswa kha dzi wire-mesh sieves u bvisa na zwithu zwiṱuku zwo no nga marambo na zwishumiswa zwa zwithu zwa kale zwine zwi ya hwaliwa nga murahu zwa ya zwa ṱoliwa lab.

U Bviswa ha Zwithu

Musi u tshi khou shuma na breccia ine ya vha uri iya konḓa, naho zwo ralo u bvisa zwithu zwine zwa vha uri ndi zwa kale zwi do konda ubva kha tombo. Zwine zwa fanela u itwa ndi u khatha zwithu zwine zwa vha zwo thivhela wa zwi isa lab. U ita hezwi u shumisa forogo ya gwa mabuli o vhalaho u mona na tombo.
Wa kona u panga dzi wedge mbili kha milindi wa kona u dzhenisa zwithu vhukati uri i kone u zwi khethekanya u bva kha luvhondo na fhasi. Zwe zwa shumiswa zwi fanela u nwaliwa fhasi uri vhano tola nga murahu vha kone u zwi vhona.
Musi wo no vhuya u tshi bva lab nga zwituku unga kona u bvisa zwithu zwa kale kha tombo, u nga zwiita kana nga tombo kana nga acid ine ya sa tou vha na maanḓa ine ya nga kona u ṋokisa breccia ngeno zwa kale wi sa khou khakhiswa. Hoku kuitele kwoṱhe ku ṱoḓa minwaha ya u kona u shuma na u vha na mbilu ndapfu.
Nga nḓila ya u kona u vhona datum ya zwithu zwa kale, huna nḓila mbili dzine wa nga dzi shumisa zwine zwa vhidziwa: relative dating na absolute kana chronometric dating. Ya u thoma ndi musi u tshi khou lingedza u shuma na tshithu tshine tsha vha uri ndi tsha kale kana ndi tsha zwino u fhira zwinwe zwithu zwine zwa vha zwo wanala henefho, hezwi unga zwi kona nga u thoma u ḓivha minwaha ya mavu are henefho ho wanalaho zwithu na u ṱola zwinwe zwithu u fana na maluvha ane avha atshi khou wanala kha leyara nthihi.
Hu saathu swika 1960 ho vha hu tshi vhoniwa minwaha nga hei nḓila. Hune havha huna Chronometric dating u ri u kone u vhona minwaha zwi bva kha uri ndi minwaha mingana hu saathu swika ya zwino. Hezwi zwiita nga maitele ane avha uri ndi avhuḓi nahone nga nḓila dzine dza mangadza, dzine ha vha hu tshi khou vhalelwa na uri ndi dzi chemical nngana u fana na carbon dzine dza vha hone kha zwithu zwa kale, wa kona ha u fanyisa kha zwine zwa ḓivhea wa kona u vhalela u sina ha tshishumiswa.
Hoku kushumisele kwa radiometric ku nga kala na potassium-argon (K-Ar), carbon (arali tshishumiswa tshina minwaha ine ya vha fhasi ha 50 000), na dzinwe dzi radioactive elements. Hu dovha havha na kunwe kushumisele, kwo no vhidziwa Palaeo-magnetism kune kwa kona u kala zwithu zwine zwa vha kha zwishumiswa uri ndi lungafhani zwithu zwa mupo zwi tshi tsudzuluwa (tshinwe tshifhinga zwi ya itea lwa minwaha ya hundred-thousands), fhedzi hezwo zwithu a zwikholwei zwavhuḓi.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe