Ḓivhazwakale ya Mvelo ya Cradle of Humankind

U Ambiwa nga Zwine ha Tendiwa zwo Vhuya zwa Hone Kale

©David Fleminger
Zwoṱhe zwi khagala: u ambiwa nga zwine ha tendiwa uri zwo vhuya zwa vha kale asi zwithu zwine munwe na munwe uya zwiṱanganedza. Hu sina ndavha uri minwaha ya 100 yo fhelaho uya nga ha dzi ṱhoḓuluso dza vho rasaitsi na dzi nnḓu dza u vhea zwithu dzine dzo ḓala nga zwithu zwine zwo waniwa zwa kale, hu kha ḓi vha na vhathu vhane avha tendi na luthihi zwithu zwi bva kha vhurereli havho na na lutendo lwavho.
Nahone dzi nndwa vhukati ha zwa kale zwithu zwa zwino ndi zwithu zwine zwa mangadza namusi sa zwe zwa vha zwone musi munwe muthu muṱuku wa zwa mupo ane avhidziwa Charles Darwin atshi mangadza shango nga zwe zwa ḓo rengisa vhukuma zwine zwa vhidziwa ufi ‘On the origin of species’.
Arali u sa kholwi zwithu zwine zwo no vhuya zwa itea u fana u ita ṱhoḓuluso nga ha tsiko unga wana nḓivho ine ya mangadza ine ya vha yo livhiswa kha vhane vha vha vha sa khou tenda. Naho zwo ralo hetshi asi tshone tshifhinga na fhethu ha uri ri kone u hanedzana, na zwine vhathu vhavha vha tshi kho humbula zwone.

Nnḓa ha Afrika

©David Fleminger
Hu ya humbuleliwa uri zwine zwa fhira 35% zwa zwithu zwine zwa vha kha shango zwa kale zwa Hominid zwo vhuya zwa vha hone kana u mona na cradle of humankind - zwazwino zwine zwa fhira 100 zwa dzi specimen ubva kha vhupo ha 11. U tshi nga isa phanḓa hezwi zwithu zwa kale zwi ya kona u vhewa, hu tshi livhuwiwa uri zwo vhulungwa zwo oma, dark caves, nahone hezwi zwo ita uri vho rasaitsi u mona na ḽoṱhe na vha anatomists vha kona u tou dzhena vhukuma nga zwithu zwashu zwa kale. Nahone huna zwinzhi!
Ngauri Cradle of Humankind i vha ina fumi ya zwigidi zwa zwithu zwa kale zwine zwa vha zwo fara vhutanzi ha zwa maluvha na zwimela ha zwithu zwa vhadzimu. Ugwa na hone ndi kha inwe nyimelo ya hone kha mabako hune ha vha na vhutanzi vhune ha vha uri ho ḓala na zwivhumbwa zwe zwa vhuya zwa dzula kha vhupo na vhadzimu vhashu: zwifuwo, rodents, porcupines, buck, mapfene, ṱhoho, enormous buffalos dzine dza vha na maṋanga ne avha o lapfa 3m, sabre-toothed cats, zwine zwa vhidziwa false sabre-toothed cat Dinofelis, mmbwa ine ya mangadza ya wolf-dog ya Gladysvale, dzi three-toed horse, short-necked giraffe, u sa hangwi na giant dassies, giant hyenas na giant warthogs (dzine dzi nga vha dzo vha dzi tshilemela120 kilograms).
Tsumbo ya lupfumo holu hu vha zwithu zwine zwi ya konḓa uri u zwi vhudzise. Na hone vhuṱanzi hovhu ho khwaṱhaho ho dovha hafhu ha fha tshileme na nnḓa ha Afrika, zwine zwa vha zwi tshi khou sumbedza uri vhathu vha zwino vhe vha vhuya vha dzula southern afrika vha saathu pfulutshela dubo lwa vhubvaḓuvha vha dzhia shango. Zwi ya dovha zwa fhiwa na maanḓa nga dzi tsumbo dzo vhalaho dza matombo ane avha atshi khou wanala kha vhupo, nahone zwo no tou vhoniwa na nga vhathu vhanzhi vhane vha vha uri vho dzula henefho na dzi ndingo nnzhi dzo sumbedza ngauralo.

Zwinzhi Zwine zwa kha ḓi Tumbulwa

©David Fleminger
Mashudu mavhi ubva kha kuvhonele kwa genealogical, zwi ya konḓa u vhona uri ndi nnyi o thomaho hezwi, nahone zwi fanela u dzhielwa nzhele uri uvha hone ha vhathu azwi ambi uri ndi vhone vho thomaho u dzula uya kha ha saitsi. Nga zwa vhukuma, kupfesesele kwa vho rine nga ha hominid na vhadzimu zwi vha zwo ḓi tika nga zwithu zwṱtuku zwine zwa vha uri zwo waniwa na u isa phanḓa na u wana zwithu zwi ya kona uri humisela murahu hune ra vha ri tshi khou bva hone.
Hezwi zwi tou engedza kha dakalo ḽashu kha mawanwa a palaeoanthropology na nga murahu ha minwaha ya 80 ya u isa phanḓa na u gwa, hu kha ḓi vha na zwithu zwinzhi zwine zwa kha ḓi wanala. Ṋamusi hafha kha cradle hu kha ḓiisa phanḓa na u kunga vhathu na vhaḓivhi u mona na ḽifhasi vhane vha khou swela u panga vho madzina avho kha zwe vha tumbula. Ndi nnyi we avha atshi nga kholwa uri u guda zwithu zwine zwa vha zwa kale zwi nga vha na mushumo minzhi?
Wa kale wa relay race hune lushakha lunwe lufhira nga kha baton lutevhelaho lwa vha lu si tsha vhonala. Hezwi zwi ya vhavha ngauri zwo vha zwi tshi vha zwo leluwa, sa mutala une wa vha uri uya ḓivhea vhukuma wa ape morphing nga kha vhathu vha tshizwino: apes o swika he avha Australopithecus, zwe zwa fhedza zwi tshi vha Homo habilis, zwe zwa fhedza zwi tshi khou vha Homo erectus, zwe zwa fhedza zwi tshi khou vha Homo sapiens.
Zwithu zwa kale zwine zwo waniwa kha cradle dzi sumbedza uri ho vha huna tshaka nnzhi dzo yaho ngau fhambana kha Hominid vha tshi dzula kha vhupo vhuthihi nga tshifhinga tshithihi. Ndi zwifhio zwo itaho uri lunwe lushaka lu tshile ngeno lunwe lu tshi khou fa? Zwi ya konḓa u zwiamba una vhuṱanzi. Khamusi lunwe lushaka lwo vha na nḓowelo.
Kana lunwe lushaka lwo vha na zwishumiswa zwe zwa luthusa kha u kona u tshila. Kana lunwe lushaka ho vha lone lo thomaho u ḓivha nyambo u fhira lunwe. Kana vho malelana kana lunwe lushaka hu lone lo vhulayaho lunwe (zwine hu nga vha hu zwone zwo iteaho musi zwo sedza zwithu zwine zwo itea kale) mbudziso hedzi dzoṱhe dzi kha ḓi ambiwa ngadzo nga vha tshitshavha tsha Palaeo havha na mbalo ya vhaḓivhi vhane vha vha vha tshi khou ṱola uya nga zwe vha fara.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe