Munna wa dzi Leyara dzo Vhalaho
Vho-Desmond Tutu vha divhelwa sa munna ane avha na dzi leyara dzo vhalaho na zwithu zwine zwa vha zwavhudi. Vhathu vhe vha do vha na mashudu a u tangana na vho musi vha tshi khou guda England nga vho 1960 vho mangadziwa nga mafunda a vhuthu ha Afrika kha vho. Hu si kale vho di sendedza khavho, tshiimo tsha zwithu zwine vho zwi swikelela vhutshiloni havho.
Vha divhelwa uvha muthu ane a tavhanya u pfa, muya wa u kondelela, zwithu zwine na mufumakadzi wavho adzula a tshi khou vha kolela ngazwo. Vha tshi zwiita nga u londa na uvha na ndavha na u amba vhupfiwa havho vha sina ndavha uri zwi do vhaisa nnyi, vha divhelwa u lenga u sinyuwa, nahone vha nga si vhaise muthu na muthihi nga khole.
Vha dovha vha divhelwa u shuma nga maanda na u thanya. Vha divhelwa u toda u fara mvelo ya Afrika uri i songo lovha. Vha ya thogomela vhathu, vha zwiita mafhungo uri vha ya lumelisa, vha humbula maduvha ane avha andeme u fana na maduvha a mabebo, u livhuwa vhathu na u londa na u sa vha tshipida tsha zwitshele. U shuma navho sa mufunzi vha ya ita mushumo wa uri vha kone na u dalela vhathu vhane vha vha mirado yavho ya kereke.
Vho-Tutu vha amba English, Xhosa, Zulu, Sotho na tshi Tswana vho no dihuliswa nga u amba havho kha tshitshavha. Zwine vha amba zwi divhelwa uvha zwa ndeme zwa dovha zwa kunga. U kona havho u amba zwi dovha zwa ri humisela kha u funa havho luambo na zwa u vhala vha ya kona vhukuma u talutshedza tshirori. Vha ya takalela zwa mitambo na muzika wa Calassical. U sikiwa ha ipfi line la ri “rainbow nation”, vho-Tutu vho tikedza zwa Ubuntu.
Vho do talutshedza Ubuntu sa, zwithu zwavhudi, zwine zwa vha na u kondelela, mafunda, u vulea kha vhanwe vhathu, u kona u thusa, u vha hone kha vhanwe vhathu na u zwidivha uri ni tea uvha hone kha matshilo avho zwi sina ndavha. Vha funa ma Xhosa vha tshi amba vha tshi ri “muthu ndi muthu nga vhathu” musi vha tshi talutshedza mbonalo yavho nga Ubuntu.
Muambeli wa Ngudo dza Bivhili dza Vhathu Vhatsu
Vha di talutshedza sa muthu ane a tshilea nae. Vha tenda kha zwa uri uvha hone ha vho ndi u kondelela na u imelela na vhane vha vha uri vho balelwa. Hu sina ndavha uri ndi muthu ane atshilea nae, vha ya kondisa kha Marxism-Leninism form ya socialism, zwine zwa hulisa communism na atheism. Vha vhambedza muvhuso wa Marxist nga ndila ine vha fara vhathu vhavho ngayo nga ndila ine lihoro livhusi la ita kha vhathu vha Afrika Tshipembe.
Naho zwo ralo ndi vhone muambeli wa kuhumbulele kwa vhathu vhatsu na vha afrika vha tshi khou humbula u tanganisa zwikolo zwivhili zwihulwane zwa vha kriste. Vho lwisana na u haniwa zwithu zwa tshithu ngauri zwina mushumo Afrika. Vha tutuwedza u farana ha ma Afrika. “Rothe ri ya vhofhea kha mme wa Afrika nga zwi sa vhonaliho fhedzi nga zwine zwa vha zwo ri fara.
Vho ri gudisa zwithu zwine zwa vha vhudzivhani ha dzi mbili dzashu.” - Desmond tutu Vha funa nga maanda u tou amba na u funza u fhira u tou nwala fhasi. Vha ya funa vhukuma na dzi mbudziso u fana na dzine dza vha dzi tshi khou amba nga ha ndivho ya u kona u litsha vhurereli ha tshithu wa ya kha zwa vhu kriste na zwine zwa nga itwa kha u kona u funza vhathu.
Vha ya amba vha sa shavhi nga ha ndivho ya muhumbulo nga ha zwa Afrika na zwine zwa nga vha hone vha tshi khou amba nga zwine ra tangana nazwo duvha nga kha duvha. Vha dovha vha amba uri zwi fanela u gudiwa kha zwa muhumbulo wa vhathu vhatsu.
Uda nga Ndila ya tshi Kriste
Vho-Tutu ndi muthu ane o hula atshi di dzhenisa vhukuma kha zwa vhurereli ubva vha mutuku. Vho swika he vha nanga ya Anglicanism ngauri vho humbulela uri iya tutuwedza kha unkondelela na u kona u shumisa mbuno dzo vhalaho zwine zwa vha zwi tshi khou yelana na vhurereli na manwalo na mvelo.
Ho ambiwa uri zwine vha dzhenisa zwone kha zwa polotiki ndi zwone zwine zwa nga vha zwo tutuwedza nga vhukriste sa zwine vha tenda kha zwauri ndi mushumo wa mukriste ulwa na u sa vha na mulalo. Vha isa phanda na uri ahu na u fhambana vhukati ha polotiki na vhakriste ngauri ahuna u fhambana vhukati ha nama na muya.
Nga nnda ha hezwi vhone avha ra polotiki nahone avha todi u di badekanya na lihoro na lithihi. Vho hana na muhumbulo wa uri vha fanela uvha na ofisi kha zwa polotiki nga nga 1980. Nga tshifhinga tsha u lwa havho na muvhuso wa tshitalula, kuambele kwavho kwo vha ku kwa Democracy, pfanelo dza vhathu, ukondelela na u tutuwedza nyambedzano na u kona u kondelelana ha maswina.
Vho amba vha sa shavhi nga ha muvhuso wa tshitalula, vha tshi khou funa mushumo wa lihoro la shango u fana na houla wa German Nazi party vha dovha vha vhambedza milayo ya muvhuso wa tshitalula u fana na wa Holocaust. Vho ima vho khwatha vha tshi khou lwisana na u khethulula nga lukanda, na lihoro livhusi kha ulwa na u fhungudza vhathu vhatsu.
U Kondelela na u Hangwela
Naho vho Tutu vho lwa na kuvhusele kwa vhathu vha vha tshena avho ngo vhuya vha vuwa vho lwa na vhathu vha vha tshena, vha tshi khou humbula zwivhuya zwine vho vhuya vha tangana nazwo nga vhathu vha vha tshena Afrika Tshipembe na mashangodavha.
Muhumbulo wavho ho vha hu u fana kha vhathu vha nyambo dzo fhambanaho nahone nga murahu ha muvhuso wa Afrika Tshipembe zwo fhedza zwo itea. Vha amba uri vho fhedza vho fhenya, nahone vha vhidza vhatshena uri sa vhunga muvhuso wa tshitalula wo fhela vhathu vha vhathu vhatsu vha do kona u vhona uri dzi thama dzavho ho vha hu vho nnyi.
Nga tshifhinga tsha tshitalula musi vho Tutu vha tshi khu rabela vho vha vha tshi rabelisa na muvhuso wa tshitalula na zwipondwa. Hezwi zwo vha zwi tshi khou itelwa uri zwi kone u vhonala uri vhathu vhe vha vha vha tshi khou tambudziwa vho vha vha si khou tambudzwa nga madimoni fhedzi nga vhathu vhane vho vha vha tshi khou toda u kondeleliwa.
Nga tshifhinga tsha musi vha tshi khou shuma kha zwa ngoho na vhupfumedzani, vho Tutu vho vha vha tshi khou sumbedza u pfumedzana nga ndila ya tshi kriste. Vho vha vha tshi amba uri havho vhane vha khou tambudza vha fanela u rembuluwa. Vha dzhielwe maga kha zwe vha ita vha dovhe vha badele zwivhi zwavho, fhedzi vha ri zwipondwa vha fanela uvha na tshilidzi na u kona u hangwela vho vha thuphaho.
U Sasaladziwa ha Vharangaphanda
Vho-Tutu vha sumbedza uvha na tshivhindi musi vha tshi khou amba vho vhofholowa nga manwe mafhungo fhedzi naho zworalo, zwa ulwa havho ho vha hu si zwa nama na malofha. Vho vha vha si muthu wa u tandulula mafhungo nga nndwa nahone vha sa funi na u i thoma, mushumo wavho wo vha usi wa dzi pfudzungule. Vho vha vha tshi sasaladza na vhathu vha muvhuso wa tshitalula na vhane vha vha vha uri vha khou tambudza kha u lwa nga zwithavhane.
Zwe vha do ita ndi u panga vhathu vha mashango a seli uri vha kone u dzhenelela, naho huna uri muhumbulo wavho wo vha wo dzula wo sasaladziwa uri Afrika Tshipembe ho dzula hu tshi khou tambulwa. Avho ngo litsha u sasaladza vhahulwane vhane vho vha vha sa iti zwone.
Vho isa phanda na u lwa na vhahulwane vha vhathu vhatsu vha tshi khou ri vha na tshanda nguvhoni nahone vha toda hu tshi naka zwavho fhedzi, vha litsha u lwela vhathu vhane vha khou toda pfanelo.
Vho rapolotiki vha dubo lwa Western vho do dzhia u sasaladziwa nga vho Tutu hu zwithu zwa u disa vhushaka na Afrika Tshipembe. Vhari u tikedza zwa u lwa nga lukanda zwi vha zwi tshi khou sumbedza uri navhone vho tou ralo.
Phinduo iKhou yaho kha vho-Tutu
Phindulo dza hone dzo vha dzi tshi fhambana uya nga minwaha. Namusi ndi mufunzi ane athonifhea vhukuma Afrika Tshipembe, fhedzi nga tshifhinga tsha vho 1970 a 1980 zwe zwa vha zwi tshi ambiwa ngavho ho vha hu tshi nga vha lufuno luhulwane kana vengo lihulwane.
Kha vhathu vhanzhi vha vhathu vhatsu vho sumbedza, vho sumbedza u swikelela ha vhathu vhatsu, vha vha ipfi kha vhasina mulomo, nahone ho divha na hunwe u sasaladziwa havho kha u ambela vhanwe vha songo thoma vha amba na tshishavha, na u sa tou lwesa na vhathu vha vha tshena.
Vhunzhi ha vhathu vha vha tshena vho vha vha tshi vha kwatela vhukuma, vha tshi vha pomoka kha uvha tshishumiswa tsha u fhedza dzi khakhathi. Vha muvhuso wa tshitalusla vho lwa nga maanda vha tshi khou toda u tsitsa tshirunzi tshavho vha tshi shandukisa zwe vha mba vha zwiamba nga inwe ndila.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe
Ndi linwe la dendele line la divhiwa vhukuma Afrika tshipembe vha tshi khou divhelwa u lwela pfanelo dza vhathu na uvha muthubi kha Nobel Pr...
Vho-Peter Magubane ndi muthu ane asa kone u miliwa nga nyimele vhane vha vha na luvhonela phanḓa ndi zwone zwo itaho uri vha ḓivhee....