Vhubvo ha vha Tswana
Ndi zwithu zwituku zwine zwa divhea nga ha vha Tswana na vhubvo havho kha fhethu ha vha Sotho hune namusi ma Tswana vho no vha tshipida tshavho. Uya nga ha vhubvo ha sialala, vho vha vha vhukati ha vhathu vhane vha amba Bantu vhane vha bva East African Great Lakes (Victoria naTanganyika), vha pfulutshela dubo lwa vhukovhela dzi centuary dzo fhiraho.
Hu dovha ha ambiwa nga ha sialala uri vho vha vha tshithu tshithihi vhe nga murahu vha vho kona u phadalala. U fana na Basotho, nzulelo yavho na fhethu hune vha dzula hone ho vha ho kwamea nga dzi nndwa dza mathomoni a 1800 nga tshifhinga tsha Shaka.
Zwi sa fani na Basotho, vho mbo di sika vhuhosi ho fhambanaho (zwine zwa divhea sa dzi tshaka dza nndwa dzine dza kha di divhea na kha vha Tswana na namusi) u fhira u divhea ha nnthihi, vha ya vha diisa hune havha uri ho oma kha shango, he vha do wana vhathu vha vha San vha tshi khou di dzumba hone kha vhupo hune vha kona u ita zwithu zwavho zwa u zwima.
Madzulo a ma Tswana
Vhukati ha vhathu vhe vha do thoma u dzula eastern, zwipida zwine mavu a hone o vha o nona hune namusi ha vhidziwa upfi Botswana ho vha hu vha Kgalagadi. Musi vhadzimu vha vha Rolong na vha Tlhaping vha tshi dzula tsini na hune havha nntha ha mulambo wa Molopo vha kona u pfulutshela vhukovhela na west.
Vha ya vha dzhena kha vha Khalagadi na vha San hanefho kha vhupo. Havho vhe vha hana zwa u shumisana ndi vhone vhe vha do pfuluwa vha ya kule hangei sogani la Kalahari, hune na vhana vhavho vha kha di wanala na namusi. Vha hune namusi ha vhidziwa upfi Rustensburgm Zeerust na Lichetenburg Afrika Tshipembe kha vundu la North west he ha do dzuliwa nga vha Hurutshe, Kwena na Kgatla. Hafho fhethu ndi hone hune ha tou vha na vhathu vhukuma vha vha Tswana.
Hafha fhethu hure na maanda, fhedzi ahu tou vha vho na vhutanzi na u kona u tou vhonala u mona na dorobo yothe ya Gauteng. Huna vhutanzi vhune ha sumbedza uri vhadzimu vha vha Tswana vhanzhi vho vha vha tshi dzula dzi thavhani nga centuary ya vhu 17.
Nga hetsho tshifhinga u swika nga centuary ya vhu 19 ho vha hu fhethu hune ho vha hu tshi vha hu tshi khou itea dzi pfudzungule: mirado mituku ya musanda kanzhi vho di shavhela na vhatevheli vhavho vha ya vha ita vhunwe vhushaka, he ha do fhedza hu tshi khou divhiwa nga dzina la murangaphanda muswa.
U bva nga vho 1810 hafho fhethu ha mbo di thoma u vhusiwa nga vhathu vhavhili: zwinwe zwo vha zwo sikiwa nga vhane vha amba tshi Nguni inwe nga vhane vha vha vho dzhenelela vha tshi khou bva kha muvhuso wa Shaka nga tshifhinga tsha dzi nndwa: ha dovha ha vha na khombo musi vhatshena vha tshi thoma u dzula kha vhupo, vha tshi da vho vha vha tshi khou todana na shango ubva hafho vha thoma u todana na dzi kholomo na u toda vhashumi ngauri ho vha ho wanala musuku muswa kha zwa mimaini.
Zwothe hezwi zwithu zwo vha zwi tshi ofhisa mahosi mapo zwa ita uri vha pfuluwe vha tshi khou ya u todana na madzulo maswa. Zwa polotiki zwo vha zwi tshi khou thoma u konda na u sa tsireledzea, mahosi e avha a hone vha thoma u hula, ndi ngazwo namusi ri tshi kona uvha na dzi tshaka.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe