Maǹwe Madzina
Boab, Boaboa, Tabaldi, Muri wa boḓelo, Muri wo sedzaho fhasi, Muri wa Mapfeṋe.Tshivhumbeo
Mivhuyu ndi miri mihulu yo fhambanaho nga vhulapfu vhune musi ho kaliwa vhu bva kha 5 u swika kha 20 ya dzimithara. Muri wa Muvhuyu ndi muri usongo ḓoweleyaho nga tshivhumbeo, u ne wa anzela u wanala fhethu vhupo ho tselaho fhasi kha kontinente ya Afrika na shangoni ḽa Australia. Hoyu muri uya hula luǹwe wa barara, nahone ṱhoḓiluso dziri Muvhuyu uya kona u tshila lwa miǹwaha ya 3000. Hangei shangoni ḽa Zimbabwe hu na Muvhuyu wa kalesa wo hulaho lu akhamadzaho lwune vhathu vha 40 vha ya kona u fhelela nga ngomu ha mulomo wao.Ḓivhazwakale iri funza uri Muvhuyu wo vha u tshi shumiswa sa vhengele, na sa khotho/jele, Nnḓu, sa ḓulu na hune moḓoro muhulu sa Basi zwa pakiwa hone. Hezwi zwi to u vha khagala uri Muvhuyu au fani na miǹwe miri. Nga nnḓa hawo uya suvhelela wa dovha wa penya. Au ngi miǹwe miri ya matavhi au hwasa, muvhala wa Muvhuyu u anzela uvha vhutswuku vhuseṱha kana muvhala wa koporo. Musi wo wisa maṱari, madavhi a wo a sala atshi nga midzi yo bvaho thungo dzoṱhe dza muri, wa nga wo to u ṱavhiwa wo sedza fhasi.
Muvhuyu uya konḓa u vhulaha, unga u fhisa kana wa remiwa na matavhi fhedzi u mbo ḓi dovha wa melisa maǹwe matavhi wa isa phanḓa na u hanya. Hezwi u tshi ya u fa, u to u siṋa ngangomu, wa kona ha u wa. Wa sia thuli ya masalela awo. Ndi nga zwi vhathu vha sa tendi uri ndi muri wo no fa, vha tenda u ri u tou ngalangala.
Muvhuyu u na vhutshilo hawo ngauri u ṋea phuka nnzhi vhutshilo ngau fhambana hadzo. Hu nga vha phuka khulu kana ṱhuku, vhathu na zwiǹwe vhoo zwi ne zwa tshila khawo muri musi zwi tshi bva na u dzhena nga u sielisana. Zwiṋoṋi zwi ṱaha kha matavhi awo muvhuyu, mapfeṋe a ḽa mutshelo wao. Phuka ḓaka na nyamulemalema dzi ḽaho mitshelo dzi nwa maḓi awo muvhuyu zwa si a mutoli kha maluvha awo. Ṋdou dzi ḓivhelwa uri dzi a kona u wisa Muvhuyu dza u ḽa woṱhe.
Muvhuyu u muṱuku a u fani na musi wo no hula, ngazwo vhazwimi vha tshi ri a si muri wo no fana na miǹwe. Habe ndi muri u ne wa ri u tshi hula wa wela fhasi, miǹwaha wao itshi anda umbo barara, lini lini khezwila wo ngalangala au tsheho. Ngazwo vhanzhi vha tshii ndi muri wa masalamusi.
Maluvha na Mitshelo
Muvhuyu u na maluvha mahulu matshena a ne a bvela nnḓa vhusiku. Muvhuyu u aṋwa mbuyu dzine nga u hula dzinga lingana na mulenzhe wa muthu nahone dzi na ṱhaṱhariki na Vithamini C. Mbuyu unga to dzi ṋanzwa kana wa dzi lovhea maḓini wa nwa maḓi a dzo. Mbuyu idzo unga dzi hadzinga, wa fhedza wa dzi sinḓa ha sala luphuse lu ngaho gofi, wa nwa na maḓi. mutshelo uyu asi wone u woṱhe une wa sumba zwivhuya zwa muvhuyu.Tsinde ḽa muvhuyu ḽi a sinḓwa musi ḽo no remiwa, ha itwa thambo yo kwaṱhaho. Vhathu vha ya lungedza na thovho, zwithatha, ha itiwa mabambiri na zwiambaro ngawo. maṱari awo aya vhilisiwa ha nwiwa maḓi ayo kana atou ḽiwa. Uya ita na guḽuu ya u ṋambatedza zwitshi bva kha maluvha awo.
Mushumo wa Muri
Makwati ono bva kha matavhi a Muvhuyu a ita zwithu zwinzhi sa; thambo, zwithatha, zwiambaro, mbila dza vhatsila na miǹadzi isa nisiho mvula. Kanzhi kanzhi miǹwe ya miri musi yo kwathelwa kana u remiwa matavhi a fhasi tsinisa na tsinde, iya fhedza yo fa fhedzi ha Muvhuya u ya kona u melisa maǹwe matavhi.Maṱari maswa matete a Muvhuyu a ya ḽiwa sa muroho wa tshipinatshi nahone a alafha malwadze a kwamaho tswio, zwikhwikhwi, mafhafhu, musi wo lumiwa nga zwikhokhonono na maǹwe vho malwadze. Ngauri mbuyu ndi mutshelo u ḓifhaho ii, na thambo dza wo vhathu vha ya dzi ṱoḓesa. Huno mutoli u no wanala kha Muvhuyu wa Afrika na Australia uya ṱanganyiswa na maḓi zwa ita gluu ya u ṋambatedza.
Vhubvo vhupo
Vhadzulapo vha Zambezi vha tenda uri kale kale musi shango li tshi kha ḓivha na miǹwaha miṱuku ndi tshone tshifhinga tshe Muvhuyu wav ha wo ima wo to tswititi ngau ḓi hudza. Ha vha vhathu vha ulu lushaka vha tenda uri midzimu ya havhp yombo sinyuwa ya tumbula midzi ya muvhuyu. Vha tenda uri mimuya mivhi I dzula kha luvha ḽa u nungulela ḽawo nahone ane a ḽi ḽa ii, u ḓo vhulawa nga ndau. Hangei Zambezi vha tenda uri hu na muvhuyu wo no dzulwa nga ṱharu I pukaho.Hu saathu u ḓa makhuwa kha uyo muvhundu, vhathu vha haningei vho vha vha tshi rabela ṱharu iyo ino dzula khunzikhunzini ya muvhuyu hu re na mulindi muhulu. Musi vha tshi rabelela mvula, masimu na vhuzwimi, iyo ṱharu yovha itshi vha fhindula. Mukhuwa wa u to thoma u swika afho fhethu ori u vhulaya iyo ṱharu nga tshigidi ha mbo bvelela zwiwo zwihulu ngau sielisana. Musi vhusiku ho to tshete, vhadzulapo vha Zambezi vha tenda uri vho vha vha tshi pfa muungo wa ṱharu iyo ngangomu ha muvhuyu uyo wa kale na kale naho yo fa.
Hangei Zambia hu na vhugala phukha ho no pfi Kafue hu ne ha vha na Muvhuyu muhulusa u no pfi “Kondwananwali”, muri wo no ḽa vhabvana. Hoyu muri wo mbo ḓ tswea mbilu nga vhasidzana vhaṋa vhe vha vha tshi funesa murunzi wao. Hezwi vha tshi vha dzi khomba, vho mbo ḓi malwa izwo zwa sinyusa “Kondwananwali” tshoṱhe.
Ḽiǹwe ḽa masiku ha mbo vuwa ḓumbu ḽihulu, muvhuyu w ambo vula mulomo wao wa mila vhaḽa vhasidzana vhaṋa. ho vha hu na nnḓu ya u awela ye ya vha yo athwa vhukati ha matavhi a muvhuyu uyo. Vhusikun ha maḓumbu ho vha hu tshi pfalesa zwililo zwa avho vhananyana u fhirisa zwililo zwa phukha ḓaka.
Vhathu vha no dzula Limpopo vha na lutendo lwa u ri mutukana muṱuku a ṱambisiwa nga maḓi e a vha o lovhea tavhi ḽa muvhuyu u ḓo aluwa a vha munna muhulu vhukuma. Vhanzhi vha tenda uri hu na vhuṱala ho no vhonalaho kha lutendo ulwo. Vha do vha tenda uri vhafumakadzi vho no dzula muḓini hu re na miri minzhi ya mivhuyu vha ya vha na vhana vhanzhi u fhirisa avho vho no dzula hu songo ḓalesaho mivhuyu.
Vhathu vha vhupo la Limpopo vha ḽesa na gwengwelele ḽa maṱari a muvhuyu ngauri a na Vitamin C. Zwi ya thusa kha mutakalo na madokotela ono sumbedzisa lunzhi uri zwi engedza na mutakalo wa mbebo.
Vhazwimi vho no dzula ḓakani vha na tshidzimu tsho no pfi Thora. Itsho tshidzimu atshi ngo zwi takalela musi muvhuyu u tshi mela muḓni watsho. Wa dzhia muvhuyu wa u tupula wa u posela kule na muḓini watsho, muvhuyu wambo wela shangoni, naho utshi wa wo sedza nṱha azwi ngou thivhela u hula. Azwi mangadzi u vhona uri muvhuyu u na mazwuo manzhi a ne a sumbedzisa lutendo lwa vhathu ngau fhambana havho.
Vhaǹwe vhathu vha tenda uri wa ḽa maluvha matshena a muvhuyu u ḓo ḽiwa nga ndau, vhaǹwe vha tenda uri wa nwa maḓi e a vha o lovhea thambo dza mbuyu, u nga si milwe nga ngweṋa. hangei Transvaal vhaǹwe vha tenda kha zwa u ṱanzwa ǹwana wa mutukana nga maḓi e a vha o lovhea matavhi a muvhuyu uri a aluwe o khwaṱha nahone e na maanḓa mahulu.