Vito
XimuwuMavito ya nwana; boab, boaboa, tabaldi, bottle tree, upside-down tree, na monkey bread tree.
Vito ra xi Latin
Adansonia digitataNhlamuselo
Misinya hinkwayo ya ximuwu iminsinya leyikulu swinene leyinga leha kuringana 5 kuya ka 20 wa timitara. Nsinya lowu wuna xivumbeko xo hlamarisa laha yi milaka eminkoveni laha Africa na Australia. Nsinya lowu wu mila wubumbula swinene no hanya nkarhi woleha kufikela eka 3000 wa malembe. Kuna nsinya wa khale swinene wo duma e Zimbabwe lowungana mbhovo eka tshindi ra wona naswona wunga kotaka ku amukela kwalomu ka 40 wa vanhu laha endzeni ka wona.Minsinya yo hambana hambana ya ximuwu yitirhisiwile tani hi vhengele, khotso, yindlu, ndhawu ya vuhlayiselo hambi ndhawu yo tumbeta bazi. Muxaka lowu wa nsinya wu hambanile na yin’wana minsinya. Miri wa wona wa hatimela no vevuka kambe awu fani na yinwana minsinya kasi muhlovo wa wona iwa pink kuya eka mpunwa kasi nkarhi wunwani wuna muhlovo wa koporo.
Loko nsinya lowu wu dzudze matluka wu languteka onge hiloko nsinya wu tsuvuriwile timintsu tisale e handle ivi wu yimisiwa hinhloko. Leswi endlaka onge wulo byariwa wu yime hi nhloko. Ximuwu ya tika kuxidlaya, hikuva axitshwi hindzilo kasi loko xitsemiwa xihatlisa kuhluka xiya emahlweni no kula. Loko wutifela hi woxe wusungula hiku bola endzeni kutani wuhetela hikuwa wutifela hiwoxe laha wusiyaka ndhundhuma ya masalela ya wona leswi endlaka leswaku vanhu va ehleketa leswaku awu fi nsinya lowu kambe wonyamalala.
Nsinya wa ximuwu wa khale waswikota ku hlayisa misinya leyinwani yinga kusuhi na wona ku katsa na swivumbiwa swin’wana leswi nga ekusuhi na wona kusuka eka swihadyani leswintsongo. Swinyenyani swikota ku aka swisaka eka marhavi ya wona, timfenhe ti dya mihandzu ya wona kasi swihadyani swinwani swikuma swakudya eka mabilomu ya wona kasi tindlopfu tikota kuva titsemelela no dya nsinya hinkwawo.
Ximuwu loko xahari xintsongo axifani na nsinya lowukulu leswi endlaka leswaku rixaka ra ma Bushmen ri ehleketa leswaku ximuwu axi kuli kufana na minsinya yinwani kambe yotshuka yihumelela emisaveni yikurile laha siku rin’wani yinyamalalaka. Leswi swiendla leswaku minsinya leyi yitekiwa tani hi minsinya ya masalamusi.
Mabilomu na mihandzu
Ximuwu xina mabilomu lawa ya kulu lawa ya pfulekaka navusiku. Mihandzu ya kona iyikulu naswona yina tartaric acid na vitamin C leyinga tswontswiwaka kumbe ku cheriwa ematini kuva yi endla juzi. Swakoteka nakuva yitirhisiwa kuva yi endla xin’wiwa xofana na tiya. Mihandzu ahiyona ntsena leyinga tirhisiwaka.Xikwenga lexi humaka eka nsinya lowu xatirhisiwa ku endla ntambhu, xitheve, baskiti, phepha na lapi kasi matluka wona ya swekiwa ya dyiwa kasi na glue ya endliwa kusuka eka mabilomu ya wona.
Switirhisiwa
Swikwenga leswi humaka eka nsinya lowu switirhisiwa ku endla ntambhu, lapi, swidloko leswinga ngheneku mati hambi kuri switiringi swa swichayachayani. Loko u kwamulela mahanti ya misinya yotala , misinya yaleyo yitala ku fa kambe ximuwu axi fi kambe ximila yanwani mahanti. Matluka ya nsinya lowu ya endla xixevo xa kahle xo fana na xipinichi laha ya tlhelaka ya tirhisiwa kua tshungula mavabyi yo fambelana na thundelo na tinsu, asthma, ku lumiwa hi switsotswana na yanwani yotala.Mihandzu leyo tsokombela na mbewu ya kona swilaveka ngopfu laha tindzoho ta mabilomu ya wona yo suka eka misinya leyi kumekaka laha Afrika na le Australia tikatsiwaka na mati swi endla glue.
Tinxaka na Matimu
Hinkwako hala Zambezi, tinxaka letikumekaka kona titshembha leswaku loko misava yahaku tumbuluka, ximuwu axitikona xilo ntwaa! Hikutinyungubyisa. Kasi hile tlhelo misinya leyi yigandzeriwa ngopfu hikuva yinga talangi na tiko hinkwaro. Swikwebu swivuye swikwata switsuvulela minsinya leyi laha swinga vuya swiyi yimisa hinhloko timintsu tiyimela ehenhla. Sweswi kutshembiwa leswaku mimoya leyo biha yilandzelela mani na manoi loyi a tekaka mabilomu ya nsinya lowu leswaku uta dlawa hi nghala.Kasi kuna nsinya wun’we wa ximuwu lowunga duma e Zambiya leswaku wuna xipuku xa nhlarhu. Loko kunga se fika valungu, nsinya lowu awuri na baku laha vanhu avaya kona kuya gandzela nhlarhu leyi. Loko vakhongelela mfpula, swibyariwa naku hlota lokunene, nhlarhu leyi ayi hlamula swikhongelo swavona. Mulungu wunwana utshame a balesela nhlarhu liya kutani kusungula kuva na makhombo. Loko kurivusiku lebyi nga hola vaaki vavula leswaku vatwa mimpfumawulo yohambana hambana kusuka eka nsinya lowu.
E ntangeni wa Kafue National Park e tikweni ra Zambia, kuna nsinya lowukulu swinene wa ximuwu lowu vuriwaka “ Kondanamwali” leswivulaka nsinya lowu hetaka vavasati. Kuvuriwa leswaku nsinya lowu awutsakela swinene tintombi ta mune leti ati rhandza ku tshama ehansi ka ndhuti wa nsinya lowu laha tinga vuya ti tikumela vavanuna titekiwa leswinga endla leswaku nsinya lowu wuva na mavondzo. Kute siku rinwana loko kuri na xidzedze nsinya lowu wuvuye wupfuleka eka tshindi ra wona wuteka tintombhi leti.
Kuna yindlu ya vuwiselo eka marhavi ya nsinya lowu. Loko kuri vusiku lebyinga na xidzedze, ku kalkala ka vanhwanyana lava hikona kutwalaka ngopfu kambe kungari mimpfumawulo ya swiharhi.
Kasi e Limpopo kuna kutshembha leswaku loko jaha ro hlambisiwa hi mati lawa yanga katsiwa na mahanti ya nsinya lowu na rona rita kula tani hi wona. Kunwana ka kutshembha loku kuna vumbhoni bya sayernse eka byona. Kuna kutshemba leswaku vavasati lava tshamaka laha kungana swimuwu vava na vana votala swinene kutlula lava hanyaka e kule na ximuwu. Vadya supu leyi humaka eka matluka ya ximuwu lawa yangana ti vitamin totala swinene.
Leswi swiengetela swinene swakudya emirini. Madokodela vatiyisisile leswaku himpela swina ku engetellela swinene eka kuva vanhu va kota kutswala.
Ma Bushman vana wunwana loyi avulavulaka swinene hi god Thora. Loyi anga tsakeli kuva ximuwu ximila no kula exirhapenio xa yena leswinga endla leswaku acukumetela misinya leyi ehandle ka maisava leyi ayiri kusuhi hambi leswi minsinya leyi yinga fika yi dzima hinhloko yiye emahlweni yi mila hambi switetano.
Leswi hiswona swi endlaka leswaku yinga hlamarisi loko hiyivona yite tani. Vanhu vanwana vatshembha leswaku loko wo teka bilomu ra ximuwu uta dyiwa hi nghala, kambe loko wo nwa mati lawa yangana mbewu ya wona ungaka unga dlawi hi ngwenya. Tinxaka tinwana a Transvaal tihlambisa vana vamajaha eka mati lawa yanga katsiwa na mahanti ya nsinya lowu leswaku vata kula va tiyile.