Ku Gandzela Valehansi
Namuntlha kutlula hafu ya Vatsonga va wela ehansi ka tikereke ta xikriste, ngopfu ngopfu tikereke leti tiyimelaka hi toxe kumbe kereke ya Evangelical Presbyterian Church (khale ka Swiss Mission). Vukriste byi koka rinoko ra nhlayo yale henhla ya valandzeri ngopfu ngopfu exikarhi ka lava vanga dyondzeka eka tindzhawu tale madorobeni, kambe eka tindzhawu tale makaya kaha tale kuva kutshembiwa swilo swa xintu.
Kuya hi ndzhavuko vanhu votala va Vatsonga vatshembela eka Xikwembu, lexi kunga xona mutumbuluxi wa tilo na misava. Ku tshembha ka Vatsonga kaha voyamela eka ku gandzela valehansi. Vatshemba leswaku munhu una miri lowu khomekaka, kutani kuva na miri wa moya lowungana swilo swimbirhi, moya na ndzhuti.
Moya wunghena e mirini wa munhu loko a tswariwa, kutani loko rifu rifika wa huma wuya hlangana na valehansi. Ndzhuti wa munhu wukombisa leswi munhu anga xiswona – leswi hi leswi munhu anga xiswona, loko a lova, wusuka e mirini kutani wuya eka misava ya ximoya. Mimoya ya lavanga hundza emisaveni (swikwembu) hi yona leyi hlohletela munhu na swihlawulekisi swa vumunhu eka munhu.
Ahiku kuna vutomi endzhaku ka rifu, kambeloko u fika eka misava ya lava hundzeke munhu u tlhela a hlangana ni lava hanyaka. Eka rixaka ra Vatsonga namuntlha loko va vulavula hi vanhu va vulavula hi lava hanyaka na lava hundzeke emisaveni. Kuva swi olova ku nghena eka ximoya eka munhu loyi ahaku hundzaka emisaveni leswaku ava eka xiyimo xa valehansi, ntirho waku amukela wu fanele kuva wu endliwa endzhaku kaloko kuve na nkosi.
Rifu ra xirho xa muti ri endla leswaku swirho hinkwaswo na maxaka vava vanga basangi naswona kufanele ku endliwa ntirho waku xuviwa va basisiwa naswona swinga endliwa eka minkarhi yo hambana ya siku eka nhlayo ya tinhweti tokarhi.
Ndlela ya Magandzelelo
Ku gandzela swikwembu, swaha endliwa kufikela namuntlha, leswi swilavaka mphahlo, ngopfu ngopfu loko swilo swinga fambi kumbe muti wu wele hi makhmbo, laha ntirho lowu wu rhangeriwaka hi n’anga (diviner). Ndyangu hinkwawo wa hlengeletana eka gandzelo (ndzhawu leyi vekiweke leswaku kuta gandzeleriwa kona) ku tsakisa mimoya ya valehansi. Swakudya na byalwa swiva kona leswaku kuta khensiwa valehansi eka leswi vanga swi endlela vanhu lava hanyaka.
Swikombelo swa endliwa hinkarhi wa mphahlo mayelana na swiphiqo leswi vandyangu va hlanganaka na swona xikan’we na hinkarhi wo tikeriwa. Mimoya ya valehansi yinga fikeleriwa swingari swa ximfumo naswona kungari na ntirho wokarhi, kambe hi xikhongelo. Rixaka xa Vatsonga ritlhela ritshamba eka mimoya ya kahle na leyi yo biha. Mimoya ya kahle yitisa timpfula naswona yi endla leswaku swilo swa kahle swihumelela.
Mimoya yo biha (vuloyi) yi tirhisiwa hi valoyi lava vanga tisaka ku vaviseka swinene eka rixaka. Noyi angava a tiva moya wobiha lowunga eka yena kutani awutirhisa leswaku wun’wi tirhela, kambe hi xitalo vuloyi byi fikela munhu un’wana na un’wana kambe yena anga switivi, kutani wutlhela wuhuma emirini wa munhu loko a etlele navusiku.
Vukona bya valoyi byi fambelanisiwa nakuva kuva na mavabyi lawa yanga heriki xikanwe na makhombo. Ku vabya nyana eka nkarhi wun’wana swa pfumeleleka tani hi xiphemu xantumbuluko wa vutomi, naswona Vatsonga votala vatshemba leswaku munhu loko a vabya uta hola hinkarhi wayena. Ku hola swinga hatlisisiwa hikuva ku tirhisiwa murhi lowu phakeriwaka hi vanhu lavangana ntokoto vakwala mutini.
Hambiswiritano, loko mavabyi yaya emahlweni kumbe kunyanya, swiva xikombiso xa leswaku kuna mimoya yobiha leyi nghenelelaka naswona kufanele ku kumeka xintshuxo xo tshungula. Kungheneleriwa eka kusivela vuloyi swi endliwa hi n’anga kumbe mungoma, loyi ati hlanganisaka na valehansi hiku tirhisa marhambu (tinholo kumbe mavula). Tinholo ti haxiwa ehansi kufana na madayizi ehenhla ka xitheve; kuya hi xiyimo lexi marhambu lawa yangata fika ya tshamisa xiswona ehansi, n’anga yikota kuvona xivangelo xa mavabyi xikan’we na ndlela yo swilulamisa.
Translated by Ike Ngobeni