Kuvoniwa ka Magama

©Karl Svendsen
Magama na tinyenyani tinwani leti dlayaka switshamela ku lumbetiwa kuva swidlaya swihadyani leswintsongo, hikuva yaya emahlweni yadya swifuwo leswinga fa, laha swinga faneki na swiharhi swotani hi caracal kumbe jakalas leswi tumbelaka ntsena loko switwa vanhu vari ekuteni. Magama, hambiswiritano, ya wela ehansi kati scavengers, leswivulaka leswaku ya hanya hiku dya swihari leswinga lova. Hinguva ya kutswariwa ka swinyimpfana, yanga yimela nyimpfu kuva yi heta kutswala kutani yafika ya teka xinyimpfani endzhaku kotswariwa.
Verreaux (Aquila verreauxii) kumbe magama ya ntima yatala kukumeka eka tindzhawu tale tintshaveni nalaha kungana maribye etikweni nkulu hinkwaro ra Afrika. Swinyenyani leswi swantima swina milenge ya xitshopani, nomo wotontswa wa xiove xikan’we na muhlovo wa xivumbeko xa V wobasa laha nhlaneni wa rona. Gama leringa kula rihelela rikwalomu ka 78 cm kuya eka 90 cm hiku leha, laha timpapa tinga kwalomu ka 181 kuya eka 219 cm. Magama ya aka swisaka swa wona emaribyeni, kumbe laha kunga tlhuma swinene laha gama rin’we ritirhisaka xisaka xexo kuringana malembe yotala.
Martial eagles (Polemaetus bellicosus) hi wona lawa yakulu swinene laha Afrika, yatala ku kumeka laha kunga pfuleka nale nhoveni leyinga tlhuma. Swisaka swawona swi endliwa hi timhandzi letikulu leswi endliwaka eka marhavi ya misinya yo leha.
Swinyenyani leswikulu swina muhlovo wa buraweni laha khwirini xikan’we na laha henhla ka nhloko kokoma no dzwihala. Laha khwirini iko basa na swicoticoti swa buraweni naka ntima laha tisiva tilehaka kuya emilengeni. Nomo wakona wugovekile wutlhela wuva wantima, kasi swikun’wani iswa wasi kuya eka rihlaza na min’wala leyikulu yo petseka. Swinyenyani leswikulu swikwalomu ka 78 kuya eka 96 cm hiku leha na tipiku letinga exikarhi ka 188 kuya eka 260 cm.
Rock dassies (hyrax) yina kwalomu ka 90% ya swakudya swa Verreaux eagle, laha mimpfundla, rock dassies, leguaan natinyenyani tin’wana ta nhova tinga swakudya swa masiku hinkwawo swa gama ra martial.

Maendlelo ya Madlayelo na Maphamelelo

©Nigel Dennis
Tinxaka ta magama ya martial na verreaux tina khombo swinene eka swihadyani leswintsongo. Loko ku onhiwa kutshuka ku humelela, switala kuva swi endliwa hi vanhu lavangariki na ntokoto wo hlota naswona valavaka swakudya hi mbilu na moya.
Hambi leswi swikalaka swinene kuva kuri na ku lahlekeriwa ka swifuwo, swihadyani leswi laviwaka kuva kuri swifuwo leswintsongo swinene leswinga tikeku kutlula 5 kg. Swakudya swakona, kutala kuva swihukwani kumbe swinyimpfani leswingana masiku nyana swirikona. Vafuwi va tihomu akuna nchumu leswi vafaneleke vaswichava hikuva rhole rikulu swinene kuva ringa hlaseriwa hi magama.
Magama ya dlaya hi minwala yawona, hiku ba nhloko kumbe hixitalo ya tlimba nkolo kumbe e henhla ka miri wa swakudya swa wona. Ku tlhaveteriwa loku landzelelanaka eka nhlonge kumbe enhlokweni, swirhandzeriwa hiku n’wayan’wayeka eka nhlonge, sweswo hiswona swikoweto swa leswaku gama hirona ringa dlaya xiharhi xexo.
Tsundzuka leswaku swikoweto swo dya aswikombi leswaku xiharhi xexo xidlayiwe hi xinyenyani lexi xixidyaka. Loko yari eku dyeni, magama ya ta hluva swinene nhlayo yikulu. Yatala ku dya nyama leyinga laha endzhaku ka milenge yale mahlweni, kutani yaya enhlokweni. Yata dya mahahu, mbilu xikanwe na swirho swin’wana kutani minkarhi yinwana yakoka marhumbu. Hiku tirhisa nomo wa wona yakota ku xokola nyama exikarhi ka marhambu laha yasalaka ya basile. Ayakoti ku handzula nyama yale khwirini.

Vulawuri

©Roger de la Harpe
Magama na swinyenyani leswi dyiwaka i tinxaka leti sirheleriweke, leswivulaka leswaku aswifanelangi ku dlayiwa hambi kulo humelela yini. Loko kova na vumbhoni bya leswaku gama hirona ringa dlaya swifuwo, van’wamapurasi vafanele kuti hlanganisa na lava hlayisaka ntumbuluko kumbe mutivi nkulu kupfuneta kususa magama yalawo eka ndzhawu yaleyo.

Tinxaka hivumbirhi ta martial na verreaux titeka tindzhawu letikulu swinene, leswi endlaka leswaku vukona bya wona byi susa magama lawa ya dlayaka eka ndzhawu yoleyo. Leswi swivula leswaku swiva kahle kuva u hlayisa lawa ya tshamaka ekusuhi na wena.

Maendlelo lawa ya amukelekaka ya vufuwi yatiyisisa leswaku magama yanga naveli ku cinca kusuka eka swakudya swa wona swa ntolovelo kuya eka swihadyani leswintsongo. Van’wamapurasi vanga fikelela leswi hikuva vava na nhlayo yale hansi yaku tswala ka swifuwo. Mintlawa leyingana swinyimpfana ayi fanelanga kuva yitshama ekusuhi na laha kungana swisaka, kambe ekusuhi nalaha kutshamaka vanhu kumbe laha kungana vanhu lava tshamaka varikarhi va hundza.
Murisi nayena anga pfuna ku sirhelela swifuwo leswintsongo loko swidya eka tindzhawu letinga kule. Tinyimpfu ta xisati leti tshikaka vana tifanele ku herisiwa. Tihuku tifanele ku vekiwa laha kunga pfaleka.

Translated by Ike Ngobeni