Ku Voniwa ka Caracal

©Karl Svendsen
Vito ra Caracal (Felis caracal caracal) risukela eka rito ra xi Turkish “karakula”, leswivulaka tindleve ta ntima. Tani hileswi vito ri vulaka, endzhaku ka tindleve ta ximanga lexi xale nhoveni ika ntima, titlhela tileha titontswa emakumu nakuva ta ntima, titlhela ti fuwa hi voya.
Xihari xa caracal xina voya byokoma byo tlhuma, kusukela eka muhlovo wo vonikela kuya eka wo enta wotshuka kuya eka buraweni, leswi swiya hi ndzhawu leyi tikumekaka eka yona. Caracal yina swicoti coti swa ntima nako basa exikandzeni xikan’we na khwiri robasa leringana swicoticoti swotshuka. Kuna muxaka lowu wunga wa ntima miri hinkwawo lowunga voniwa.

Caracal ya xintima yikurile naswona yina ntikelo kutlula ya xisati, laha ku leha ka ntolovelo ka swimanga leswi kunga kwalomu ka 75 cm kuya eka 120 cm kasi ntiko wakona wusukela eka 8 kg kuya eka 18 kg. Milenge yale ndzhaku yi lehile nyana kutlula makatla, leswiyi pfumelelaka ku tlula kufikela eka 3 wa timitara kuya e henhla. Yina ncila wokoma lowunga pimiwa kuva exikarhi ka 15 cm kuya eka 35 cm hiku leha.
Mikondzo ya milenge yale mahlweni yintsongo nyana kutlula yale ndzhaku naswona ayi humesi min’wala laha yinga kandziya kona.
Swiharhi leswi swifamba swoxe, e handle ka loko kuri nkarhi waku andzisana laha swa xinuna swivonakaka na swa xisati kumbe swa xisati swiri na vana vakona. Ku biha emirini switeka kwalomu ka 80 wa masiku, laha xa xisati xitswalaka kwalomu ka vana vambirhi hinkarhi. Switeka kwalomu ka 10 wa masiku kuva vana vapfuleka matihlo. Vana va lumuriwa loko vari na 10 wa mavhiki naswona vatshama na mhani wa vona kuringana lembe rin’we.
Kuna matsalwa lawa ya hlamuselaka leswaku caracal yinga hanya kuringana 19 wa malembe loko yi fuyiwile, lero yinga kula ngopfu. Xiharhi lexi axi weli eka leswi swinga sirheleriwa eAfrika Dzonga.
Kuya hi Tenikwa website, xivuriso xa khale xaku “Ku veka ximanga exikarhi ka matuva” xisukela eka maendlelo yak hale yale Middle East, laha caracal ayivekiwa eka ndzhawu leyinga tana matuva naswona vanhu ava beja eka nhlayo ya matuva leyi caracal yingata wa khoma loko yi chuchiwa.

Ku Dlaya na Madyelo

©Nigel Dennis
Caracal i swihari leswi tsakaka navusiku, kambe switlhela swihanya kahle nanhlekani loko swinga kavanyetiwi. Makaya ya xona yangava kwalomu ka 400 ha kuya eka 10 000 ha kuya hiku kumeka ka swakudya, laha xa xinuna xitalaka kuva swiri swimbirhi kumbe kutlula eka swa xisati.
Xihari lexi xi dlaya tinxaka tohambana hambana ta swihari leswi mamisaka, minkarhi yin’wana na swiharhi lersinga swikulu eka xona. Xikota ku ngungumela kukondza xifikelela xihari lexi lavaka ku dlaya xona kutani xi xijuma, xikhoma hilaha nkolweni kutani xidlaya. Leswi swinga pona switala kuva na masalela yaku lumiwa laha kuvaka naku boxeka kuva na swilondza laha nkolweni kumbe eka tiphayiphi ta moya naswona kungava na masalela ya min’wala, kungava e makatleni, khwiri kumbe eka milenge yale ndzhaku.
Kutlula xihari xinwe xinga dlawa loko yiri eku hloteni hi siku, kambe kuta dyiwa xin’we. Dzovo rita cakunyiwa kutani kuva na xivandla lexinga boxeka laha kungaviki naku cikinya ka dzovo, leswi hileswi swifanaka nale ka jakalasi. Ku dya switala kusungula hile ndzhaku nale ndzeni ka nenge wale ndzhaku, kambe brisket na katla naswona swinga dyiwa. Wool na voya byinga hluviwa loko xihari xinga se dyiwa.
Axi koti ku tshova naku cakunya marhambu lawakulu, kumbe kudya khwiri ra xihari. Xihari lexinga dlawa xingava xifunengetiwe hi matluka kumbe hi misava naswona kuve na swiviko swaleswaku caracal yina vuswikoti byo tumbeta xihari lexi swinga dlaya emisinyeni kufana na leopard.

Vulawuri

©Nigel Dennis
Kuya hi Predation Management Manual, caracal yingava naku tsakela swifuwo swale kaya, ngopfu ngopfu tinyimpfu na timbuti, kambe leswi swinga sirheleriwa hkuva ku endliwa darata kumbe xivala xa swifuwo. Maribye yafanele ku vekeriwa le hansi ka darata ku endlela leswaku swihari swinga khokhomeli hile hansi ka darata naswona ku engetelela vuhlayiseki kunga vekeriwa tinsimbi ta gezi leswaku vuhlayiseki byitava kona. Huwa, rivoni na swakunuhela swo chavisa swihari, varisi, mabandi na varindzi va swihari kufana na ti donki kumbe timbyana ta Anatolian, tinga pfuna swinene.
Kukuma swintshunxo eka swiphiqo swa xihari lexi, kunga rhiyiwa switlhakani swo phasa – ngopfu ngopfu lexinga se kanganyisiwaka – kumbe eka tindlela leti tirhisiwaka hi caracal. Ndlela yin’wana, kungava leswaku caracal yi hlotiwa navusiku kumbe na timbyana, kambe timbyana tinga pfumeleriwi kuva ti khumbhana na caracal.

Translated by Ike Ngobeni