Ku Lawula Valala na Nawu

©Chris Daly
Valala i swin’wana leswingana nxungeto lowukulu swinene eka kupona ka ikhonomi ya van’wamapurasi lavantshwa, lavaha kulaka xikan’we nalava xavisaka swifuwo. Ixin’wana xa swivangelo nkulu leswi endlaka leswaku van’wamapurasi vafambela kule naku fuwa swifuwo.
Van’wamapurasi valangutane na swiphiqo loko swita eka vulawuri bya valala: Hitlhelo rin’wana, vana timfanelo ta vumbiwa xikan’we na vutihlamuleri byaku sirhelela nhundzu ya vona, laha hi vulavulaka hi swifuwo. Hinkarhi walowo, vavoniwa tani hi vinyi va misava naswona vana vutihlamuleri byaku hlayisa naku sirhelela kuhambana ka mbango na leswi switaka naswona.
Ku tikisa swilo kuya emahlweni, nawu ehenhleni ka ku lawula naku hunguta valala awu basisi nchumu naswona kuna milawu yotala ya tiko naya swifundzha leyi yitiphasaphasaka kumbe yinga hundzeriwa, kumbe kuri milawu leyi hambanaka kuya hi xifundzha na xifundzha. Vafuwi va swifuwo lavangana mapurasi lawa yanga nava kunghena eka swifundzha swin’wana, vangaka vanga pfumeleriwi kutirhisa maendlelo lawa ya fanaka eka swiphemu swohambana swa purasi ra vona.
Ndlela ya kahle swinene ku hlula kupfumala ntshamiseko loku xikan’we naku tiyisisa leswaku aku tluriwi nawu loko ku endliwa leswi lulamisaka xiyimo, van’wamapurasi vafanele kuva na vuxaka xikan’we naku tihlanganisa na tihofisi ta xifundzha ta Nature Conservation Offices kumbe Predation Management Forum kukuma switsundzuxo. Va Predation Management Forum vatlhela va avelana hi vuleteri ku pfuna van’wamapurasi hi leswingava pfunaka ku lawula valala hindlela leyi tirhaka.
Milawu yimbirhi yankoka swinene kuyi tekela enhlokweni hileyi ya National Environment Management Biodiversity Act xikan’we na Animal Protection Act.

Ku Hambana

©Louise Brodie
The National Environment Management Biodiversity Act (Act 10 of 2004) wu kongomisiwe eka kusirhelela mbango na kuhambana lokungakona e Afrika Dzonga. Ku dlaya na ku hlota swiharhi leswi sirheleriweke nakuva e khombyeni swi xaxametiwile handle kaloko xiharhi xakona xivikiwa kuva lexi onhaka kuya hi valawuri.
Magoza yanga tekiwa ntsena endzhaku kaloko kutava ku hume siwe mpfumelelo kuva ku tekiwa magoza yo lulamisa. Valawuri va hlamusela kahle magoza lawa yanga pfumeleriwa kuva ya tekiwa loko xiharhi xikhomiwile – xikombiso, loko xiharhi xilava ku rhurhisiwa, laha xiyaka kona, njhani naswona hi mani swifanele ku endliwa.
Kuya hi nawu lowu, van’wamapurasi vafanele ku tirhisa tindlela takahle ta vulawuri kusirhelela swifuwo swa vona eka valala lawa naswona magoza yaku lulamisa lawa ya faneleke ku tirhisiwa kusivela kuva swiharhi leswi swivavisiwa swinga languteriwangi. N’wamapurasi wapfumeleriwa ku dlaya xiharhi lexi sirheleriweke loko ati vhikela, kambe leswi swifanele ku vikiwa hiku hatlisa eka hofisi ya Conservation Office, lava vangata endla vulavisisi.

Vulawuri bya Maendlelo ya Vanhu

Kuya hi Animal Protection Act (Act 71 of 1962), akuna ndlela yo lawula leyinga tirhisiwaka hindlela yo tisa kuvava kumbe nhlupheko eka swiharhi. Van’wamapurasi vafanele, kuva va fambela kule swinene na tindlela to lawula letingata tisa kuvaviseka eka miri kufana na ku tirhisa switlhakani swa gin, snares, swokhoma milenge kumbe phoyizeni. Ehandle ka kuva kuri tindlela ta tihanyi, maendlelo lawa aya kongomisiwangi eka swiharhi swokarhi naswona ya hetelela ya khoma na leswi aswinga kongomisiwangi eka swona.
Ku tirhisiwa ka switlhakani swolova aswi twisiseki, tani hileswi swinga hundzukaka xitirhisiwa xo dlaya lexi phasaka xikan’we naku vavisa tinxaka hinkwato ta swiharhi loko xivekiwe eka mavoko lawa yangariki na ntokoto. Mhaka iku rhiya xitlhakani hi ndlela leyi yinga kongomisiwa eka xiharhi xokarhi lexingata phasiwa kambe xinga vaviseki.
Ku tirhisiwa ka timbyana to hlota naswona aswi tsakeriwi, tani hileswi timbyana leti tinga vavisaka swihadyani leswintsongo loko swinga lawuriwi kahle. Kuya hi Animal Protection Act, kova ntsena timbyana letinga leteriwa letinga tirhisiwaka kuva tihlota valala va swifuwo. Timbyana leti tingaka tinga dlayi kumbe ku khoma swiharhi leswi naswona timbyana leti tifanele ku hlayisiwa kahle.

Translated by Ike Ngobeni