Blesbok
Chavalala
Vito
Chavalala (Damaliscus pygargus phillipsi)
Xivumbeko
Hi yiximo, minxaka hinkwayo ya timhala ya fana kambe yihambana hi ntiko. Ntiko wa yona wu fika kwala ka 85kg. Chavalala yi hambanyiseka hi vala robasa nara buraweni leri yingana rona exikandzeni. Miri wona iwa buraweni laha kungana muvala wo vonikela laha nhlaneni wa yona. Milenge iya buraweni na ko basa laha henhla ka nenge wale mahlweni. Le milengeni le hansi kuna mavala yo basa. Hinkwato ta xinuna na xisati tina timhondzo tokhotseka kuya fika emakumu ka tona. Leya xisati yina timhondzo to lala swinene loko ku pimanisiwa na leya xisati.
Swakudya
Chavalala I xiharhi lexi dyaka byasi na matluka kambe xitsatisiwa ngopfu hi lawa yahaku hlukaka endzhaku ko hisiwa ka nhova.
Kutswalana
Chavalala yi tswala hi tinguva to karhi. Masangu yatala kuva kona exikarhi ka March na May kasi vana vatswariwa ngopfu hi November na December endzhaku ko tika 240 wa masiku. Leya xisati yitswala nwana un’we hinkarhi.
Mahanyelo
Chavalala na timhala letinwani swina vuxaka. Kuya hi matimu, swiharhi leswi switshama etindzhawini to fana. Loko swita eka timhaka ta masangu mixaka yatimhala hinkwayo ya pfunana leswi endlaka leswaku vuxaka byi kula. Tindzhawu leti tishamaka eka tona hilaha kungana byasi bya rihlaza na mati.
Laha tikumekaka kona
Chavalala yikumeka ngopfu laha Afrika Dzonga. Ngopfu ngopfu e Eastern Cape, Free State na tindzhawu ta khale ka Transvaal na KwaZulu-Natal kuya eka nambu wa Tugela kuya fika e Lesotho nale tintshaveni ta Maluti. Khale xiharhi lexi axi tele swinene ku fikela hi 1893 laha tinga sungula ku kala himhaka yo hlotiwa hikwalaho ka nyama na dzovo ra yona. Sweswi xiharhi lexi xitlhele xihangalaka na nhova. Yitlhela yikumeka swinene nale mapurasini laha nhlayo yinga kwalomu 120 000.
Xo xitiva
Tani hileswi muxaka wa timhala wungana vuxaka byikulu kuve na kukatsa katsana ka rimbewu tani hileswi swikotaka noya emasangwini swinwe lero na muxaka wa swona wuhetelela wukanganyisa swinene. Vito ra xona rihuma eka rito ra xi Dutch leri vulaka “Basa gomo” hi ririmi raka hina.
