Ho Hlahloba Orange River

Sehlopha se Secha sa Bafuputsi

©Jacques Marais

Dilemong tsa bo 1770, sehlopha se secha sa mofuputsi se kene Namaqualand. E ne e le bo rasaense, ditsebi tsa dinonyana le ditsebi tsa dimela tse ileng tsa kgahlwa ke dimela tse hlollang tsa sebaka seo le diphoofolo tse sa tlwaelehang. Sehlopha sena se ne se kenyelletsa Francis Masson, setsebi sa dimela sa Kew Gardens se rometsweng ke morena wa Engelane ho bokella peo le ho phela dimela bakeng sa lebone la borena la boreneng. Masson o qetile dilemo tse ngata a tsamaya lefatsheng, ho kenyeletsa le maeto a mabedi a Afrika Borwa ka 1772-1774 le 1786-1795. O ile a bokella Stapeliads seterekeng sa Kamieskroon ka 1774. Masson o ne a atisa ho tsamaya le motlatsi e mong ya tummeng, Carl Thunberg, 'ntate wa Cape Botany'. Ha ba le hammoho, ba ile ba etela moedi o ka borwa wa Knersvlakte, haufi le Vanrhynsdorp, hape ka 1774.
Ditho tse pedi tse kgolo tse neng di tlatsetsa karolong e ka bophirimela ya tsebo Namaqualand e ne e le Robert Jacob Gordon le William Paterson. Gordon, Hollander, e ne e le moeti ya tsamayang haholo ya ileng a nka leeto le lelelele ho pholletsa le Afrika Borwa. E ne e le ka le leng la maeto ana, ka 1777, hore o fumane 'Noka e Kgolo' haufi le Bethulie mme ae reha Orange, ka tlhompho ya Royal House ya Orange, babusi ba Holland. Gordon o ne a belaella hore noka ena e ya lewatleng, empa ha aa ka a paka bophatong bona.

Ho Fumana Molomo

©Nigel J Dennis

Jwale, ka 1779, Gordon o ile a kopana le motho e mong ya tsamayang le yena ya bitswang William Paterson ho leka ho fumana molomo wa Orange River. Paterson e ne e le mocha e mong wa dimela tsa Brithani ya neng a rometswe Cape ke moemedi wa hae ya tummeng, Lady Strathmore. O ile a thabela kgang e itseng ha a ntse a dula Afrika Borwa. Ka nako e nngwe, o ile a qoswa ka ho ba mohlodi wa dihloela tsa Brithani mme hamorao ho thwe o fumane gauta mabopong a Orange River, empa a boloka sephiri seo. Ho sa tsotellehe boemo leha e le bofe, Paterson o ne a se a le mabothong a Orange ka 1778 ha a ne a hlokometse merafo ya kgale ya koporo ho pota-potileng Springbok ya kajeno, eo a ileng a fumana e tshepisa. Kahoo, o ne a tseba sebaka seo ha yena le Gordon ba eya leboya.
Ba le haufi le Motse Kapa, ba ne ba le lehlohonolo ho kena Hendrik Wikar, moemedi wa Khamphani ya Dutch East India, ya neng a balehile Motse Kapa ka 1775 ka lebaka la dikoloto tsa ho becha tse sa lefellweng. Wikar o ile a qeta dilemo tse mmalwa a ntse a lelera haufi le Orange River a ena le baahi ba bang ba nang le botswalle mme a ngola tlaleho e sa tlwaelehang sebakeng seo, seo a ileng a se romela ho Mmusisi wa Madache, Van Plettenberg. Tlaleho ena e ne e nkwa e le molemo haholo hoo mmusisi a ileng a tshwarela Wikar, ya neng a kgutlela Motse Kapa ha a kopana le Paterson le Gordon. Ha ho pelaelo hore Wikar o ile a fa bafuputsi ba babedi tlhahisoleseding ya bohlokwa ka leeto la bona le tlang.
Leha ho le jwalo, leeto leo le ne le le boima. Lehlabathe le bonolo la Sandveld le ne le dula le le boima ho baeti, empa Gordon le Paterson ba ne ba ikemiseditse ho ya lebopong la lewatle ho ena le ho ya ka bophirimela ho ya boemong bo thata. Kahoo ba mamella mme ba tswela pele ho tloha Nokeng ya Buffels (haufi le Kleinzee ya kajeno) ho ya MacDougalls Bay (haufi le lewatleng la kajeno ya Port Nolloth) ebe ba feta Holgat River Gorge, ho fihlela ba fihla Molomong wa Orange River ka la 17 Phato 1779. Karolong ena e kgutshwanyane ya dikhilomithara tse 120 e ile ya ba nka matsatsi a robong.

Ho Reha Orange River

Ha ba fihla, ba ile ba phutha sekepe se senyane seo ba neng ba tlile le sona mme, ho ya ka Paterson, ‘ba ile ba qala (sekepe) mme ba phahamisa mebala ya Madache. Koloneli Gordon o ile a etsa tlhahiso ya pele ya ho nwa bophelo ba Naha, mme ya eba Morena wa Orange; ka mora moo a fa noka lebitso la Orange River ho tlotla kgosana eo.' Mokete ona wa bobedi wa mabitso o ne o etswa hobane Gordon o ne a sa tsebe hore na ona e ne e le noka e le nngwe eo ae boneng Bethulie.
Yaba ba palama sekepe lebopong le ka leboya la noka, moo ba ileng ba kopana le ba Strandlopers, bao Gordon a neng a ba shebile. Matsatsi a mmalwa a latelang a ile a qeta ho hlahloba sekgahla se seholo Orange, se pota-potileng Serapa sa Sechaba sa Richtersveld sa kajeno. Bafuputsi ba ile ba kgutlela motseng wa Buffels, moo ba arohanang ditsela; Paterson o ile a ya Motse Kapa mme Gordon a kgutlela Orange le ka mora noka ka botjhabela ho ya sebakeng sa Prieska, mohlomong a ikgotsofatsa hore ena e ne e le noka e le nngwe eo a ileng ae reha pele ka 1777.

Translated by Bongani Matabane