Marula Tree
Nkanyi

© Geoff Nichols

Vito

Nkanyi

Vito ra xi Latin

Scelerocarya birrea
Matimu ya nsinya wa nkanyi wusukela eka malembe yotala kusuka endzhaku. Kuya himatsalwa yakomba leswaku nkanyi wu tisa swakudya swinene kusukela kwalomu ka 10,000 years B.C. Nkanyi I wunwani wa minsinya leyi hlayisiwaka swinene laha Afrika. E bakwini lerikulu ro duma ra Pomongwe e Zimbabwe, kupiwe kwalomu ka 24 million wa makanyi ya dyiwile. Kungari ntsena tani hi mihandzu kambe xikanwe na timiongo leti nga fuwa hi timineral na tivitamin.
Kuna swotala swinene leswi nsinya lowu wu endlaka swona kusuka eka nsinya wa kona, mahanti, mihandzu na timongo. Kutiveka ngopfu mihandzu tani hileswi yipengisaka tindlopfu loko ya tshana, nkanyi I nsinya lowu rhandziwaka ngopfu laha nhoveni ya Afrika. Makanyi yatshame yari swakudya swikulu e Afrika Dzonga, Botswana na Namibia eka minkarhi yak hale.

Nhlamuselo

Minsinya ya minkanyi yikula swinene kuringana 18 wa timitara hiku leha. Nkanyi wukota kumila eka misava yohambana hambana. Wa kumeka e Ethiopia kuya fika e Kwa-zulu Natal. Nkanyi wuna mabilomu lawa ya humaka exikarhi ka September na November laha yitswalaka makanyi hi January kuya fika March. Makanyi ya dyiwa naswona ya talele hi vitamin C. Nguluve nhova, tindlopfu, mhunti, Nhuntlwa naswinwani swiharhi swidya makanyi na matluka ya nsinya wa kona.

Switirhisiwa

Makamba ya kanyi yanga swekiwa ku endla swonwa kumbe ku hisiwa ya endla tiya. Timhandzi ta kona titirhisiwa eka ku vatla laha ku endliwaka swilo swo hambana hambana hi tona. Makanyi aya tirhisiwa tani hiswakudya kusukela khale ka malembe laha Afrika. Mahanti yakona yatirhisiwa ku endla dayi ya buraweni wovonikela. Maxonja na swifufunhunu swinwani swikota kutshama enkanyini laha swikotaka no tswallelana kona. Endzeni ka timongo kuna timongo timbirhi leti nandzihaka swinene.
Mafurha lawa ya endliwaka kusuka eka nkanyi ya tirhisiwa ku tola tani hi mafurha. Matluka yakona ya dyiwa loko munhu a lava ku susa xangulele. Murhi lowu endliwaka hi mahanti ya nsinya lowu wutirha swinene eka kutshungula mavabyi yo hambana hambana ku katsa na nchuluko. Mahanti yakona ya kota no sivela mavabyi ya Malaria.

Mihandzu

Makanyi yana mati lawa ya tsokombelaka swinene naswona iya xivumbeko lexintsongo kuringana ku hoxiwa enonweni. Yanga dyiwa yaha tsakama kumbe kuiswekiwa leswaku yata endla jamu, juzi na byalwa kunga vukanyi.

Laha yikumekaka kona

Nsinya lowu wukumeka eka tindhawu tati 'Bushveld' kumbe Savannah, laha kuvaka kuri na minsinya yo hambana hambana hambi kuri eminkoveni ya Lowveld le Mpumalanga, kukatsa nale ntangeni wa Kruger National Park. Laha wunga kona kutala kuva na minsinya yotala kufana na ximuwu, ndzhenga, xanatsi xikanwe na byasi byo leha.

Swo tsakisa hi wona

Nkanyi wuna tinxaka timbirhi ta rimbewu. Leswi swiendla leswaku kutiyisisiwa leswi rixaka ra va Venda leswaku mahanti ya nsinya lowu yatirhisiwa kuvona ku rimbewu ra nwana hileranjhani anga se tswariwa. Loko wansati a lava nwana wa jaha ku tirhisiwa swona kuva kukumeka nwana wa rimbewu rero. Loko ko kumeka nwana wa rimbewu ro hambana na leringa languteriwa, kuvikiwa leswaku nwana yaloye uva ari loyi a hlawulekeke kufikela laha a kotaku ku honisa mimoya.