Dr Peter Magubane a paluxa kutirhisiwa ka vana

© David Meyer-Gollan

‘E handle ka dyondzo, unge endli nchumu!’

Dr Peter Magubane u fikile e Soweto himapatu lawa aya jikajika swinene lawa ayanga tirhisiwi yale ndzhaku. Peter ari eku languteni eka tindzhawu leti akuri na tindhundhuma ta tinsimbhi, na malahla laha aku tirhisiwa vana lavantsongo lava avanga ringanelanga kutirha. Vukona bya yena byi teka ndzhawu leyi byiyi tekaka. Kutsakela kolokuya ari na kona hikona kunga endla leswaku a paluxa mfumo lowu wa lunya na nsele lowu awutirhisa vana lavantsongo laha a lava ku kombeta maxangu lawa vanhu ava hlangana na wona. Dr Peter Magubane a chayela a nghena e scrap yard xale Soweto.

Laha kova masirheni ya tinsimbhi. Akuri na tinsimbhi letikulu swinene to rhosa leti atitisa ku getsela ka meno eka ndzhawu leyi. Magubane a lavana na swifanyetani leswintsongo leswi aswi tirha eka ndzhawu liya. Ava tshika xikolo vata tirhela R5 hi siku hiku famba varhwalela tinsimbhi ta khale kuya tixavisa. ‘Votala vavona ava tshika kuya exikolweni kungari na nhlamuselo, laha avanga twisisi nkoka wa ndyondzo,' a ringeta kuhlamusela mhaka leyi yo tika.

Magubane utala kuhundza eka camera a pfuna vanhu lava ava tekaka swinepe. Eka malembe lawo tala a pfune votala kuva ava hlanganisa na vana va vona lava ava tsutsume e kaya. A hlamusela leswaku angaka anga ngheneleli kufikela vata kayena kuta pfuniwa.'Vata ka mina "Madala! Madala!" hileswi vandzi vitanaka swona, "Ndzi lava kuya kaya." Kova ntlhanu ntsena eka lava va 35 wa vafana na vanhwenyani lava angava pfuna kuva vahlangana na mindyangu ya vona vanga tlhela vatlhelela eswitarateni.

Kutirhisiwa kungari na mbuyelo na vusiwana

A fika eka ndzhawu leyi landzelaka. Ahile patwini ra xikontiri naswona hile xivindzini xa le Jabulani coal yard. Switshabyani swohlawuleka swa nsuku na tinsimbhi leswi tshikelelaka swinene. Lavo hlupheka vati endlele makaya yavona laha vanga khinsama e thyakeni. Manana lontshwa a aneka swiambalo e darateni, kasi nwana wa mufana ari eku titlangeleni eritshurini. Swihahlu swatihuku aswitele swinene hi tihuku kasi letinga nyenga atirikarhi ti jika jika.

Moya wa risema awurikarhi wu hunga endzhawini yoleyo. Kusukela loko dyambu ra ha ku xa, vantshwa va tlhava malahla hi foxolo leswaku xigolonyani xa tidonki xita famba xiya layichunula eka tindzhawu to hambana hambana ta Soweto. Hi xixika xibakabaka xa ndzhawu liya xa punyala hi musi wa malahla.

'Ka kufumela nyana laha naswona vana ndzhawu ya vutumbelo.' Magubane a languta hi fasitere. A vona nhlupheko na maxangu ya vusiwana, xiphiqo lexikulu lexi vana lava ava langutane na xona, 'Handle ko kanakana, Dyondzo. Loko ungari na dyondzo, unge endli nchumu!' Wanuna wotiyela uvuye a vona muteki loyi wa swinepe an’witiva. ‘I wun’wana wa vafana vamina,' Magubane an’wi tsakela.

'Akuri khale a tirha eka ndzhawu leyi.' Swin’wi khumbile swinene kuvona leswaku mufan loyi anga nwi teka xinepe hiva 1970, kutlhela kuva yena a hlanganaka nayena tani hi muntshwa wale malahleni.

A kume munhu wobula nayena, se a suka ku kongoma eswitarateni swale Zola laha akuri na vutomi nyana. Laha vantshwa ava kambela no khavisa ti park nakona a hundza wansati loyi e henhla ka wheelchair hile ka voko ra ximatsi.