Bat Hawk
Bathawk xitshame e nsinyeni

© Per Holmen
Bat Hawk.

Vito

Bathawk xitshame e nsinyeni [Macheiramphus alcinus]

Xivumbeko

Xinyenyani lexi xa xinuna ixa ntima miri hinkwawo handle ka vala ro basa ehenhla nale hansi ka tihlo. Exikarhi ka xifuva na nkolo iko basa na layeni wukulu wantima. Matihlo ya xona iya xitshopani, milenge na swikun’wani iswa wasi wobasuluka ingaku swiya eka mpunwa. Vana vakona iva muhlovo wa buraweni na mihlovo yo basuluka nyana kuya le ka tipapa ta xipesu xa xona kasi va basile laha xifuveni.

Swakudya

Kulanguta muxaka wa xinyenyani lexi enhoveni. Swakudya swa xona swikatsa makondlo, timbewulani naswinwani swinyenyani leswi dyaka switsotswana laha xitlhelaka xitatisela hi swinyenyani leswintsongo na switsotswani. Leswidyiwaka swikhomiwa hi tipapa loko swiri eku haheni. Xinyenyani lexi axi chiki xita laha hansi emisaveni kuta kuma swakudya kambe xitiyisisa leswaku xikuma swakudya nale ka miako.

Kutswalana

Loko nkarhi wakutswalana wusungula, kuva na kuhlongorisana swinene hitinyenyani leti laha tikombaka kukhumbana no vumbuludzana. Hinkwaswo leswi swihumelela hi xipidi xikulu swinene. Loko swiya nghena exisakeni xaxona, xichikela nyana ehansi se xinghena hi xipidi lexikulu.
Xisaka xitala kuva xiakeriwe eka nsinya walowu xiwiselaka eka wona na nhlekani. Rimbewu hinkwaro ra xinyenyani lexi ri hoax xandla eka ku aka xisaka xa xona kambe lexa xisati xitirha ngopfu kutlula xaxinuna. Swirhabyani switshoviwa eminsinyeni loko swirikarhi swihaha leswaku swita tirhisiwa ku aka xisaka, kambe swotala swimhandzani swa wisiwa tani hileswi xivaka xiri emoyeni. Xisaka xitala ku endliwa ehenla swinene ka nsinya kumbe exikarhi ka wona. Xisaka xakona xiva xinga kulangi ngopfu. Hinkwaswo e vuhuma dyambu na Vupeladyambu.
I xa xisati ntsena lexi byamelaka matandza, laha xiswiendlaka ngopfu na nhlekani kambe xipfa xisuka xinkarhani. Ni mixo xisuka xihaha nyana kwala kusuhi kambe axiti laveli swakudya. Lexa xinuna hixona xilavaka swakudya. Matandza ya byameriwa kuringana nhweti hinkwayo.
Mavondlo yakula kwalomu ka 35-40 wamasiku naswona ya phameriwa swakudya hi vatswari hinkwavo. Vaphameriwa kwalomu ka 15-20 wa timinete dyambu ringa se dzwihala. Hinkarhi lowu swiphameriwa hi xihatla leswitekaka kwalomu ka 3-4 wa timinete. Mikarhi yotala vatswari va chela swakudya exisakeni switlhela swihaha leswaku switaya vuya na swotala swakudya. Muxaka wa swakudya leswi kuvuyiwaka naswona kutala kuva kuri switsotswana.
Loko vana vahaku tswariwa lexa xisati xitshama na vona exisakeni kuringana 10 wa masiku kasi eka vhiki rohetelela ra 10 wa masiku lawa vatswari hi vumbirhi vatshamelela kwala kusuhi emarhavini ya nsinya. Vana vatshama ekusuhi na xisaka kuringana masiku nyana. Muxaka lowu wa tinyenyani wutshama wurikarhi wutswalana swinene.

Mahanyelo

Xinyenyani lexi ximiyele ngopfu kambe ni mixo na loko xiriku titlangeleni xi endla mimpfumawulo yo hambana hambana kufana na leyinge, 'ki-kik-kik-kik-keee' kumbe 'kwiek-kwiek'. Mimpfumawulo leyi yitwala yivevuka loko kupimanyisiwa na vukulu bya xinyenyani lexi.
Loko xiri eku haheni, xivonakala xidzwiharile, na tipiku to leha, xilala. Loko xitshamile ensinyeni ingaku ixa ntima, nkolo wobasa xiva na matihlo ya xitshopani. Kasi xilo xa nkoka eka vutomi bya muxaka lowu wa xinyenyani I ndzhawu yo pfuleka laha ku kumeka hixitalo ka swakudya laha xingata dya xitiphina.
Xivonaka swinene loko dyambu ripela laha xivaka xirikarhi xihlota swakudya emilambyeni, tibuwa ta lwandle, eswiporweni swa xitimela nale ka miako leyo leha swinene. Kasi e vuhuma dyambu switsakela ngopfu emabakweni.
Kuya hileswi tindzhawu leti xitshamaka eka tona tikalaka swiendla leswaku xiva xinyenyani lexi kalaka. Xitshama ngopfu emadorobeni hikwalaho ka miako leyo leha. Ntsena loko swilaveko swa xona swifikeleleka kuri na swakudya sworingana xinga kumeka hinkwako.
Loko xiri eku hloteni swakudya xijika jika eka ndzhawu leyi hlawulekeke naswona hirivilo xirikarhi xihalahala kukuma swakudya. Xikhoma mangedyani, timbewulani na tinyenyani letintsongo naswitsotswani loko swiri emoyeni. Swinyenyani swikhomiwa himilenge se swimintinwa swihela. Xinyenyani lexi xihlota kuringana 30 wa timinete hi siku laha Afrika kambe nkarhi woleha nyana e vuhuma dyambu.
Kuva xikota ku khoma swotala kuva xita hanya eka nkarhi wo koma, swakudya swifanele kuva switele laha xitekaka switele. Xinyenyani lexi kuna muxaka wava mangedyani lowu xinga dyeku leswi kumekaka hixitalo kusuhi na xona.
Exikarhi ka siku xitshama xinga tshukunyuki eka nsinya lowukulu swinene laha xinga sukaka kuringana xinkarhani xokoma swinene kambe xitlhela xivuya xita tshama hambi leswi xitlhelaka xivoniwa xirikarhi xihaha hambi kuri na nhlekani ngopfu ngopfu himinkarhi yotswalana. Loko dyambu ringa se dzwihala xivoniwa xirikarhi xi hlota swakudya kufikela kudzwihala. Xitlhela xihlota nakambe nimixo.

Laha xikumekaka kona

Xinyenyani lexi xikumeka e Malaysia, dzonga- vuhuma dyambu bya New Guinea, na sub-Saharan Afrika, ekatindhawu tohamban kusuka eka leto tlhuma kuya eka letinga pfuleka.