Kuvakashela iVredefort Dome

© David Fleminger

Sakhiwo se Vredefort Dome

Sakhiwo se Vredefort lesesiphelile sichubekela ngetulu kwendzawo nge diameter lengemakhilomitha lamakhulu lamatsatfu. Ichubekela kusuka ngetulu kwe Goli enyakatfo mpuma kuya eWelkom lese ningizimu nshona. Ngesilinganiso semkhatsi we Dome leyilidolobha lelincane lelibitwa ngekutsi yi Vredefort.
Indzawo yeMhlaba yeBuntfu, nomakunjalo, igadziwe endzaweni leyakheke emakhilomitha lalikhulu nemashumi lamabili eningizimu nshona yase Goli, ngaselusentseni lwe Mfula iVaal. Lena 'Ndzawo ye Ntsaba ye Dome' nguyona ingulesele yemkhatsi lophakamile losetjentiswa kumisa phakatsi kwesisusa se crater. Lapha, le Archaean granite dome kanye nemasentselo ecollar ematje lagucuka aphakanyiswa kuze akhe tindzawo letisetulu tetintsaba kanye netigodzi, ijike kahle phakatsi kwe Vredefort, Parys ne Potchefstroom. Letitindzawo letiphucukile etindzaweni letingaphandle kepha atisiyo incenye ye ndzawo yakhona, ngako loko kukhuliswa kwemadolobha angeke kubelukhuni ngekuvikelisa kwemtsetfo webuntfu.

Lilayini Lendzawo Yakhona

Emalayini alendzawo yakhona ayacondzana kumigwaco lehlanganisa lamadolobha lamatsatfu. Umncele lose mpumalanga yi Parys-Potch umgwaco wesikontiyela (R53). Umgwaco we Schoemansdrift-Potch (incenye yesikontiyela-incenye yemgwaco wesihlabatsi) iseceleni kwe nshonalanga. Umgwaco wesihlabatsi lohamba emphumalanga kuya enshonalanga( lobitwa nge Schoemansdrift) uhlanganisa lemigwaco lemibili ye Potch lese Nyakatfo ye Nshona kulesigodzi sangalapho. Futsi, eningizimu, kukhona imigwaco yesihlabatsi leyenta kuma lokuyihhafu yenyanga endzaweni yase Free State. Emkhatsini walendzawo yakhona kukhona indzawo ye buffer lengemakhilomitha lasihlanu.
Ngenca yemkhatsi wesigodzi se Dome kuhamba iVaal (kuchaza kutsi'sikontiyela' noma 'lutfuli') Umfula, lohamba kusuka emphumalanga kuya enshonalanga. Le Vaal nguyona ndlela yekuhamba kwemanti ngetindlela tase Ningizimu Afrika iphindze isite ngekunika liGoli kanye nemasentselo tindzawo temafemu emanti. Liningi laletintfo titsatsa indzawo ngetulu kusuka eDome, emadolobheni eSasolburg, Vanderbijlpark kanye ne Vereeniging. Lo Mfula we Vaal uyatiwa njengoba kuyindzawo yamenti, inika nekudvweba, kuhamba ngemikhumbi, kudlala emantini, kayaking kanye nekudlala emantini. Lelidamu le Vaal, lelichamuka etulu kusuka eVereeniging, ngulenye indlela lekahle leyasungulwa yekuvakashela.

Turbulent Topography

Ngendzaba ye turbulant topography ye Ndzawo yeNtsaba ye Dome, kuhamba kwaloMfula we Vaal kuyaphazamiseka nayihlangana ematjeni. Loku kwenta lamanti kutsi ahambe kakhulu bese ayahlukana ngetinombolo temifudlana, letehlukanise kuleminye ngenca yetindzawo temanti letimakhulu. Lenye yaletindzawo letinkhulu ingemahekitha lalikhulu nemashumi lasihlanu, bese lenye itfwele indzawo yekudlalela ligaluva leyimfica. Lena ndzawo, lebitwa ngekutsi yi Ndzawo yeGaluva, ihlanganiswe ku Parys ngelibholoho lelincane lelihle.
Tindzawo tale Vaal tiphetse tilwane letinemali, titjalo kanye nemphilo yetinyoni. Tiphindze tivame kutfwala nebantfu labahlala endzaweni lengasiyo yabo kanye naletinye tintfo, ikakhulu phakatsi kwendzawo yeParys lapho letindzawo titinkhulu futsi titiningi. Ngesikhatsi semphi yesibili ye Anglo- yeMabhunu, leti tindzawo tatfolwa bantfu laba balekako kanye nalabahlala emahlandzeni lababhaca ngasemfuleni bese baphindze babhace emahlatsini/etitjalweni letihlangene. Bekungukutsi, letindzawo bekutindzawo tanomangubani; indzawo lengakacondzani nemuntfu noma ngiyo iOrange Free State noma iTransvaal.

Dlala Kahle

Muva emnyakeni wa 1800, lesi simo sasibhekene tive letimbili, labe bakadze bonkhe batsi lendzawo ngeyabo.Kulwa kwemtsetfo lokudze kwaciniseka ngekuzama kusebenta kutsi yiphi indzawo ngeyabobani. Ekugcineni, likomidi lelimcoka lentiwa kutsi libuke ngayinye indzawo bese ngemuva kwaloko linika lesosive noma lelesinye. Ngalokukabi ke, letindzawo bekungadzingi kutsi tihlukaniswe emkhatsini. Ngemnyaka wa 1895, indzawo yeMfula we Vaal ya sayinwa. Le Transvaal yatfola tindzawo letilikhulu kwatsi iFree State yatfola letimashimi layimfica. Ngaloko ke ngikona ngikubita Kukhulumisana!
Namuhla, Umfula we Vaal ubhala lilayini emkhatsini weSigodvo se North West kanye ne Sigodvo se Free State. Le Dome ngakoke isemkhatsini wetigodzi letimbili futsi loku sekwente lokukhula kanye nekukhomba kutsi kubelukhunyana. Kungeta lapho, indzawo lengiyo ye Dome ifaka emapulazi langabangetulu kwelikhulu kanye nabomasipala labaningana bendzawo. Munye utsemba kutsi wonkhe muntfu utokhona kudlala kahle aphindze alandzele lukhono lwe Dome kutsi lube luhle. Ngicela utsatse loku, nomakunjalo, kutsi liningi lekukhanga iDome kwanyalo kusendzaweni lefihlekile futsi akukameli ivakashelwe ngaphandle kwemvumo yemnikati wendzawo.

Translated by Phindile Malotana

Kushayela eVredefort Lesandingilizi

Indlela lengenela eVredefort Lesandingilizi yi Parys, lidolobha lelikhangako lekungcebeleka lelakhiwengaseceleni kwemfula we Vaal. Kufika eP...more

Flora na Fauna eVredefort

Indzawo lesabhola ye Vredefort isendzaweni yetintsatjana ebiome, endzaweni lecijile phakatsi kwe Highveld (indzawo lephakeme) netintsaba te ...more

Lidolobha le Vredefort

Nomnje lelidolobha le Vredefort lanika ligama lalo ku Dome, kuncane lokungakhanga tivakashi kulesigodzi lesithulile....more