Ukukweriyela i-Vredefort Dome

© David Fleminger

Umakhiwo we-Vredefort Dome

Umakhiwo opheleleko we-Vredefort Dome ufika endaweni ubukhulu bayo obuyi-300 km. Ifika eJwanisbhege ngaphezulu epumalanga ye-Welkom esetjingalanga. Esentheni ye-Dome kunedorobha elincani elibizwa bona yi-Vredefort. 

Indawo yamagugu wephasi nanyana kunjalo iphelela phakathi kwendawo eyi-120 km etjingalanga yeJwanisbhege, edongeni lomlambo we-Vaal River. I-dome eyintaba le, isikhumbuzo sentatjana khe yajama phakathi kwe-crater yamambal. Lapha i- Archaen dome kanye ne-collar eyizombelezileko zaketula ilitje egade lirhurhuleke lenza iinkhisi kanye nentaba zenza intaba ehlangana kwe-Vredefort, Parys kanye ne-Potchefstroom. Amasentha amadorobhola asepenteni kodwana akasiyincenye ye-core zone njeke ukuthuthukiswa kwamadorobha angeze kwavinjwa mthetho wokuvikela amagugu.

Imigcele ye-Core Zone

Imigcele ye-core zone ikhambelana nendlela ezimbalwa ezihlanganisa amadorobha amathathu. Elisepumalanga ye-Parys ekusikontiri esiku-(R53). Nendlela ye-Schoemansdrift-Potch (kanyenencenye yendlela enganasikontiri) esitjingalanga. Indlela enganasikontiri edlula epumalanga iya etjonalanga (ebizwa bona yi- Schoemansdrift Road) ihlanganisa iindlela ze-Potch-ward esesifundeni se-North West Province. Begodu etjingalnga kunendlela ezimbalwa ezinganasikontiri ezakheke njengenyezi engakapheleli encenyeni yesifunda se-Free State. I-core zone le izonjelezwe yi-bufferzone emakhilomitha amahlanu.

Phakathi kwesifunda se-Dome kugijima i-Vaal (okutjho bona inethuli) umlambo ogelezela epumalanga uye etjonalanga. I-Vaal yindlela ekulu yamanzi ngokuya ngokwestandadi seSewula –Africa begodu ngiyo ephakelai Jwanisbhege kanye nendawo zamabubulo eziyizombelezileko amanzi. Izinto ezinengi ezenziwa emabubulweni zenzeka zibuya e-Dome emadorobheni we-Sasolburg, Vanderbijlpark kanye ne-Vereeniging.Umlambo i-Vaal River udume ngokuba yindawo yokudla ngamanzi, lapha kuthiywa khona iimfesi, kugitjelwa iinkempe, kwenziwa ngitjho ne-kayaking. Umlambo we-Vaal, ogeleza uvela e-Vereeniging ngenye indawo esele ithuthukile yokuvakatjha.

I-Topography Engakahleleki

Ngebanga langendlela intaba ye-dome eyakheke ngayo ukugeleza kwayo kuvamise ukobana kube sipara begodu i-vaal river iyaphazamiseka ngebanga lokobana idlula ematjeni aphakemeko. Lokhu kubangela amanzi kobana agijime ahlukanise imilanjana, ehlukaniswe makhulukhulu wama-Island amancani. I-island ekulu kunazo zoke iyi-150ha, enye imumethe imigodi eyi-9 yokudlala igalofu. I-island yokugcina, ebizwa bona yi-Golf Island,ehlotjaniswa ne-Parys yiblorho elincani.

Ama-island we-Vaal anjinge ngenlwane, iintjalo kanye nenyoni. Asetjenziselwa godu ukumumatha izindlu zabantu abaskwatileko kanye nezinye izinto ezingathendekiko, khulukhulu magega nendawo ye-Parys lapha i-island iyikulu begodu zizinengi. Ngesikhathi samabhuru sepi i-2nd Anglo-Boer War, ema-islandlendini la, kade kuhlala ababaleki kanye nabanye abantu ababaleka eendaweni zabo, bayozifihla emahlathini anzima. Iokhu kwakwenziwa kukobana i-island le gade ingalawulwa mumuntu, gade inganamnikazi gade kungasingeye-Orange Free State nanyana i-Transvaal.

Hlala Kude

Ngeminyaka yabo-1800s, ubujamo bathola isitjhijilo sama-republic amabili, womabili egade atleyima kobana i-island ngeyabo.Kwathoma Ipi yezomthetho ede egade ilinga ukuhlola bona i-island le ngeyakabani.Ekugcineni, kwabekwa ikomidi ekhethekileko kobana ihlole i-island ngayinye ngemva kwalokho iphe inarha yinye. I-island gade ingakavunyelwa kobana ihlukaniswe phakathi. Ngonyaka ka-1895, kwatlikitlwa isivumelwano somlambo i-Vaal River. I-Transvall yathola ama-island ayi-100 kwathi i-Free State yathola ayi-90. Njeke sabanjalo isivumelwano ngemva kwenkulumiswano.

Namhlanje, umlambo i-Vaal River enza umgcele hlangana kwesifunda se-North West Province kanye ne-Free State. Njeke i-dome ikhamba hlangana kwemfunda ezimbili okwenza bona kube budisi ukuyimaketha nokuyithuthukisa. Ukudlula lapho, i-Dome ifake hlangana amaplasi azijameleko ayi-100 kanye nabomasipala bama-district abambalwa. Umuntu angathemba bona woke umuntu uzokurhona ukudlala kuhle avumele irhono le-Dome kobana lifike ku-fruition. Tjheja, nanyana kunjalo iindawo ezinengi ze-Dome zihleze enarheni yabantu abazijameleko begodu ngeze zavakatjhelwa ngaphandle kokobana umuntu athole imvume eminikazinazo.

Translated by Busisiwe Skhosana

Ikhambo Ngekoloyi e-Vredefort Dome

Indlela yokungena e-Vredefort Dome yi-Parys, ekuyidorobha elihle lendawo yokuvakatjha elakhiwe esewula yedongeni le-Vaal....more

Iimila Zamathuthumbo Athileko (Flora) Nazozoke Iinlwane Neembandana Eziphilako (Fauna) ze-Vredefort

I-Vredefort Dome itholakala kuma-Grasslands biome, esiqongolweni esihlangana ne-Highveld kunye ne-Transvaal plateau....more

Idorobha le-Vredefort

Nanoma idorobha le-Vredefort lanikela ibizo layo i-Dome, kuncani okhunye okudosela iimvakatjhi edorobenili elincani elithulileko....more