Kusoka kwema Venda

Kutfutfuka kwa Munye

©Dr Peter Magubane

Kutfutfuka kwamunye kwabonwa njengetigaba letiningi, kuphuma kweboya kanye nekushada lokumaka tigaba letibalulekile. Kugucuka kusuka kukunye kuya kulokulandzelako kwentiwa kwaba yimphumelelo ngetindlela tangaphandle (emadloti, imimoya lemihle nalemibi, batsakatsi bebulili bobubili), lokungenta buhle nebubi kubantfu.

Tikolwa tekusokela betenta imiyalo ngekutsi bagadzeni nekutsi batiphatse njani esigabeni lesilandzelako. Ngemisebenti nangemidanso, bebavela ngetiphosiso tangaphambilini bebakha likusasa. Lemisebenti beyiphindze ifake kusekelwa ngemadloti phindze kucinise kusoka kulemilingo. Beyibanjwa, noma dvute, kwesigodzi semahosi ne magota nangabe bekute kahle labatosoka, bekungavami kwenteka minyaka yonkhe.

Intfombatana yemuVenda ingenela tikolwa letintsatfu tekusoka: ivhusha ngesikhatsi iphuma tiboya; tshikanda kucinisa le vhusha; kanye ne dombani, sikolwa lesincane sekungena emshadweni. Ngaphambilini, bafana lebebakadze baba ku thondo nabo bebangenela incenye ye dombani, kepha namuhla bambalwa labenta njalo, bese lesikolwa sebafana, ivhutuka ne thondo, kungiko. Incumbi yabo bangenela imurundu, leyetfulwe esigabeni sekugcina.

Yenteka ngaphandle kwesigodzi, kuvame kuba sentsatjaneni noma entsabeni, ngebusika lobomile ngaleto tinyanga, kwelaphela kuphola kwesilondza sekusikwa. Kutinsuku talamuhla, inombolo lekhulako, ikakhulu etindzaweni letisemadolobheni, basikwa bodokotela besilungu, kunalabo labenta ngesintfu. Labanye balabodokotela sebavule imicimbi yabo bese bahlaba inkunzi ngemuva kwenombolo yebantfu lesebasikiwe, kunika lomsebenti indlela yesivumelwano ye 'sintfu'.

Tigaba te Kusoka

©Dr Peter Magubane

Le vhusha (kusokela kuphuma kweboya) kusetjentiselwa ekupheleni kwetinyanga letiningi, kepha namuhla kuvame kwenteka ngetulu kwemalanga lesikhombisa. Emantfombatana afundziswa kutsi buntfu sicalelo sekuba ngumake loliVenda. Ube ubekiwe wedvwa endzaweni yekusokela, bacabanga kutsi kuma kwentfo, kugcina tinhloko tabo tibheke phansi, emahlombe abo aphakeme netandla tabo tigociwe, noma tandla tabo tibekwe etilevini.

Benta imisebenti yemadvodza, kutfwala imitfalo lesindzako ngemihlane yabo noma etinhloko, kugucuka kwetisu tabo, noma kubamba tinkhuni noma emalahle lashisako ngetandla tabo. Baniketwa imfundvo leyecile ngekwelicansi, kutiphatsa ngekwelicannsi, kutsembisana nemshado, kanye nekubalekela kumitsa ungakashadi. Umphumela wesintfu bowentiwa phakatsi kwe vhusha yemantfombatana etigaba letiphakeme (vhusha ha vhakololo) nebantfu nje (vhusha ha vhasiwana).

Kuhlabelela, kudansa kanye nekufundza le milayo bekutintfo letibalulekile talesikolwa sebantfu nje. Lesikolwa sebantfu labaphakeme sasifihlekile kakhulu, futsi kuncane lokwatiwako ngasi. Cishe yonkhe imisebenti yabo yayenteka endzaweni lekhweshile esigodzini sesikhulu, futsi bekute umculo wekumemetela sive kusho kutsi lesikolwa sesibanjiwe. Kute umuntfu nje lobekangenela ivhusha yebantfu labaphakeme, kepha labo labaphakeme lebesebayentile le vhusha bebavakasha kule vhusha yebantfu nje ngesikhatsi labafunangaso.

Le tshikanda (kucindzetela le vhusha) beyenteka endzaweni ngaphambi ufike ku dombani, njalo eminyakeni yesitsatfu noma yesine. Le dombani, lemaka kufika ebangeni leliphakeme lenchubo yekusoka, kwakukuphumelela kwekugcina kwekuya emashadweni. Kufutfwa kweluphondvo lwe kudu (phala phala) kumaka kucala.

Umlilo wenkholelo, lobaswe esigodzini senkhosi, usala ubasiwe njalonjalo. Lalabasokile belashwa ngemitsi, bese konkhe bekusetjentiswa bekutselwa ngemitsi kwentela kuvikela tintfo letimbi letingangena. Bonkhe labasokile bebahhulwa, bese bonkhe labo bedombani bebangavunyelwa kutsi bahhule noma bageze. Ngekwesintfu le dombani beyinetigaba letilishumi, lebetitsatsa iminyaka lemibili, kepha namuhla akukavami kuba ngetulu kwetinyanga letiyimfica.

Labasoki bafundziswa kudansa netingoma letiyimfihlo, babona tintfo letiyimfihlo, babukele phindze balingise ngekufundzisa, bese batfola kufundziswa ngetelicansi. Lesento kutsi kufundziswe lalabancane labanesicu semshado, kanye nemfundziso yemaVenda. Lekubukwa njenge 'buve' umsebenti wema Venda, le dombani ingabanjelwa ngaphansi kwetingadzi tenkhosi ye ntalelwano yase Singo. Intfo levelako yale dombani nglomdanso we domba lowentiwa ngemantfombatana lagegeletela umlilo.

Labasoki benta lilayini, ngamunye ubambe ingcosa yalenye intfombatana lengaphambi kwakhe, benta sitimela lesidze lesinyakata ngekukhala kwemsindvo wengoma netigubhu te mirumba. Ngekwesintfu lamantfombatana adansa angcunu, kepha namuhla bagcoka ishedu leyengciswa emkhatsini wemilente, lokwakha sidziya ngaphambili nentsambo lemnyama ngasemuva leshona phansi. Baphindze bagcoke imigabo yesandla yelihwayela kanye nekwasetincatseni lokumanyatako nabadansa.

Lomdanso umele inhlatfu, lehambisana nentalo kanye nekunyakata kwemntfwana esiswini. Kuphindze kumele kutsi lenhlatfu itsemba kuhlala eFundudzi, inkelebhu yema Venda lesesigodzini sase Soutpansberg. Lelidvonga le khoro ngumtimba wesithixo senhlatfu, bese lelibala le Nkelebhe ye Fundudzi, indzawo yemvelaphi, ngekwesisu; labasoki basesiswini salenhlatfu, balungele kutalwa kabusha ngekwemshado kanye nemalunga lahloniphekile emmangweni.

Kuhlukanisa Timo Ngesikhatsi se Kusoka

©Dr Peter Magubane

Emasontfo emakholwa atsatsa kuhlukanisa kwetimo ngekusoka, lamanye ayekelisa emalunga kutsi angangeneli tikolwa tekusoka. Lamanye 'lakhululekile' emasontfo akhutsata emalunga kutsi angenele, kantsi lamanye aniketa tindlela letinye, avame kuhlanganisa inkholelo yesintfu kanye netintfo letentiwako ngekwekukholwa.

Letinye tingucuko tiletfwe yimfundvo yesimanje, tibhedlela kanye nemisebenti yetihambi, kepha emantfombatana lamaningi asasoka. Kute indvodza yemuVenda lengashada wesifazane longatange aye ku dombani. Uma kwenteka ashade kulelinye licembu, kufana nemuTsongga noma umu Sotho, kufuneka ente idombani.

Namuhla, sizatfu lesinikwa basoki kwentela kungenela kutsi 'bafundze imiyalo' 'batfole kuhlakanipha' (u guda milayo). Kwati le milayo kufundzisa lowesifazane ngelwati lolubalulekile kumente angenele imihlangao yabomake kanye nemicimbi.

Translated by Phindile Malotana