Interplanetary Projectiles
Musi u tshi lavhelesa kha tshikhala tshine ha vhusiku vhutsu, zwoṱhe zwi vhonala zwi na mulalo. Ṋaledzi dzi vha dzi tshi khou penya kha makole ane avha na muvhala mutsu na u sielisana ha tshikhala zwine zwa vhonala nnṱha ha dzi ṱhoho dzashu. Fhedzi ngoho yo fhambana vhukuma na hezwi. Shango ḽo farwa nga fhethu hune ha vha na tshikhala tsha zwisima, zwine zwa vha zwo mbindimela kha tshikhala, kanzhi zwi vha zwo dzhena kha Mars na Jupiter.Hezwi zwa u tshinyadzwa zwo dzhiiwa sa zwithu zwine zwa sa takadze, nahone musi hu tshi khou humbulelwa uri mbalo ya dzi interplanetary projectiles yo no vha ṱhukhu u fhirisa zwe ya vha i zwone kale musi shango ḽi tshi kha ḓi sikiwa, hu ya humbulelwa uri ho vha huna dzine dza swika 30 000 tonnes interplanetary debris ine ya kha ḓi dzhena tshikhalani ṅwaha munwe na munwe.
Vhunzhi ha hezwi zwipiḓa zwo swa musi hu tshi wa tshithu nga luvhilo tshikhalani, tsha fhisa na u ṋokisa fhethu hunzhi nga u hanau dzhena muya. Tshedza tshine tsha vhonala tshine tsha itwa nga hezwi zwi shumiswa zwi ita uri zwi vhonale sa meteors, kana nga dzi ṋaledzi dza u ṱhavha. Arali meteor i khulwane nga maanḓa, naho zwo ralo, tshipiḓa tshayo kha ḓi tshila kha mufhiso na shango kha meteorite.
FYI, ine ya vha yone meteorite khulwanesa ine ya wanala Hoba, yo tumbulwa nga 1920. Yo rwa fhasi tsini na Grootfontein, vhubvaḓuvha ha Namibia, lwa minwaha ya 80 000 yo fhelaho nahone a i thu bviswa ubva tsha zwezwila. Hoba ndi thsipidza tshine tsha vha uri tsho khwatha iron na nickel, tshine musi tsho kaliwa tshi ya swika t metre miraru na mithara muthiri nuthihi nnṱha.
U Tshinyadziwa Huhulwane
Arali tshithu tshine tsha vha tshihulwane tsha ḓa tsha rwa tsho livhana na shango? Hu nga itea mini bolide ya kaliwa ya swika 10 kana100 kilometers musi yo kwashea kha shango? Dzi ngudo dza zwa kale nga ha u weliwa adzi ḓisi tshifanyiso tsha vhuḓi.Ho vha na u zhakiwa he ha ḓo sia ho tshinyadza hu si fhethu hune ra vha ro hu ḓowela, fhedzi kha shango. Zwi mangadzaho zwinzhi zwa u dzinginyea ha shango, titanic, tsunami na miḓalo ya mishumo ya Volacano zwa sia shango ḽo tshinyadziwa.
U tshi nga isa phanḓa, ha ḓa ḽinwe buse ḽihulu vhukuma ḽa gonya ḽa ya tshikhalani ḽa swika ḽa vala ḓuvha, zwa sia shango ḽi na vhuria vhu tshi khou dzhia minwedzi yo vhalaho. U tshi nga pfufhifhadza huna u humbeliwa uri hezwi zwiwo zwi nga vha zwo vhanga u ngalangaa kana u fa ha global scale.
Tshikhala tsha u Ngalangala Kana u fa
Hezwi zwa u ngalangala ndi zwithu zwa mvelo musi ho vha na u bvelela ha zwithu. Lwa minwaha ya Billion, huna tshaka nnzhi dza zwithu dzine dzo fa nga mulandu wa u shanduka ha kilima, zwiwo zwa mutsho na u vhambedzana ha zwinwe zwiwo. Hezwi zwi dzhiiwa sa zwithu zwine zwo ḓoweleya (kana zwithu zwa kale) zwa u ngalangala zwi kha ḓiisa phanḓa na namusi-zwo thusiwa vhukuma kha pillage kha shango. Hu humbuleliwa uri, kha nyimelo yo ḓoweleyaho, vhukati ha miṱa mivhili na miṱanu vha ya swika hune vha fa kana u ngalangala kha minwaha minwe na minwe ya million fhedzi, huna zwithu zwiṱuku zwine zwa tshikafhadza, ri nga kona u wana zwithu zwo linganelaho.Naho zwo ralo, dzi recodo dza fossil dzi sumbedza uri nga tshinwe tshifhinga zwa kale, ho vha na u ngalangala ha mass ine khayo ho vha na phesethe ya zwithu zwinzhi zwa shango zwo ngalangalaho nga u ṱavhanya. Hezwi tshinwe tshifhinga zwi vhidziwa zwithu zwine zwa vha zwo tingeledzwa nahone ndi tsumbo ya usa tsha ya phanḓa kha zwoṱhe matombo na fossil, hune vhunwe vhushaka ha vhutshilo vhu dzhenelelwa nga munwe. Hei mikaṋo ivha yone tsumbo kha dzi ḽeyara dza matombo fhethu ho fhambananaho u mona na shango.
U Ngalangala ha Mass
Sa vhunga ri tshi ḓitika nga zwo nwaliwaho fhasi nga Fossil ri tshi khou itela u ṱalusa hezwi zwithu zwoṱhe zwa mikaṋo, hohu u bvelela ha u ngalangala ha mass zwo thoma u vhonala hu tshi vho engedza mbalo ya swika 550 million ya minwaha yo fhelaho (Ma). Ubva zwezwo, ho vha na u ngalangala ha mass dzo no swika ṱhanu khulwane: u guma ha Ordovician transition (444 Ma: 84% ya tshaka dza xela), Devonian (360 Ma: 79% uya tshaka ya xela), u fhela ha-Permian (250 Ma, 95% ya xela – u xela hu hulwane ha mass ha shago ḽoṱhe),u fhela ha-Triassic (200 Ma, 79% ya xela) na u fhela ha-Cretaceous (65 Ma, 70% na yone ya xela).Vhanwe vha dzi ita dzi ṱhoduluso vha isa phanḓa na uri ri kha ḓi ḓo da kha hunwe u xela ha mass, ine ya ḓo vha yone ya u ṱavhanya kha dzine dzo no nwaliwa fhasi. Yo thusiwa vhukuma nga u fariwa zwavhuḓi nga mupo, hei i vhidziwa upfi Holocene extinction hezwi zwi amba uri zwithu zwoṱhe zwine zwa vha hone kha shango zwi nga fa kha minwaha ya 100 i tevhelaho (hezwi zwo ambiwa nga munwe rasaitsi wa u ḓivha).
U Swiela Zwoṱhe
Mbuno dza u ngalangala ha mass dzi a konḓa u dzi amba. Ndi nthihi fhedzi (u fhela ha-Cretaceous, kana mikaṋo ya K-T) zwo ṱanganiswa na zwa u zhakiwa. Dzinwe dzi na vhubvo hune ha vha uri ndi hu sa dini, sa vhunga hu saathu wanala zwithu zwine zwa vha zwi tshi khou elana naho.Nga nnḓa ha hezwi zwiwo, zwithu zwo ambiwaho uri zwi nga ita hu vha ho kateliwa na u shanduka ha kilima (sa ice ages), zwiito zwa volcano ya mammoth (ine ya shela mulimo tshikhalani), u thuthuba ha gamma-ray (ine ya fhisa zwoṱhe zwine zwa vha zwi tshi khou tshila tshikhalani) na plate tectonics (ine ya ṱanganisa shango na hune ho vha hu kule na kule). Zwi dzhiwa sa zwithu zwine zwa sa vha na mashudu naho zwo ralo zwoṱhe hedzi dzi hypotheses nga tshadzo dzi akona u vhonala kha u ngalangala ha dzi mass, na u ṱangana ha zwithu ndi zwone zwine zwa fhedza zwi tshi khou shumiswa.
Kha zwithu zwoṱhe, ṱhoduluso dzi sumbedza uri u ngalangala ha mass kha nyimelo ya cyclical, khamusi luthihi kha minwaha ya 30 uya kha 60 million. Hu fanela u dovha hafhu ha dzhielwa nzhele hezwi zwitevhelaho zwa uri arina vhuṱanzi ha ungalangala ha mass nga murahu ha 500 Ma, azwi ambi uri azwo ngo itea.
Hu saathu swika tshifhinga tsha Cambrian, vhutshiloni ho vha hu tshi kha ḓi vha na milayo, ine ya vha na zwithu zwiṱuku sa zwitzhili, brachiopods na trilobites. Hezwi zwivhumbiwa zwiṱuku azwi koni u sia dzi fossil, na mbalo yadzo iya konḓa u vhonala. U tshi nga isa phanḓa matombo a murahu lwa minwaha ya 600 million yo fhelaho a ya konḓa, sa vhunga dzi tshi khou ṱoḓa u dzula dzi tshi khou shandukiswa kha zwine zwa vhidziwa uri ndi tectonic.
Hezwi zwi bvisa vhuṱanzi ha mikaṋo ya dzi ḽeyara dzine dza nga sumbedza tshifhinga tshe shango ḽa vha ḽi tshi khou ṱangana na mutsiko. Zwinzhi zwo no ambiwa, arali ho vha na vhutshilo ho thomiwaho hune ha ḓaḓisa kha shangp nga hetshiḽa tshifhinga tsha tshiwo tsha Vredefort, zwo vha zwi tshi ḓo vha zwo no bviswa kale!Translated by Khalirendwe Nekhavhambe