Sekgoba Sa Dikgopa
Ge o lebelela mo space mo bošegong bja leswiswi, go bonala go na le khutšo. Dinaledi di phadima godimo ga leratadima gomme go kgothola bo fofa ka godimo ga hlogo ya gago. Eupša nnete e ya fapana. Lefase le tloga le tletše ka meela ya matter mo lefaufaung, kudukudu e tšwa go mo lepanteng la asteroid magareng ga Mars le Jupiter.Ye ke tlhaselo ye ga e fele gomme, ge e le gore go naganwa gore palo ya interplanetary projectiles e fasana lehono go feta ka nako yela ge lefase le be le hlamwa, go akanywa gore 30 000 ya tonnes tša marathana a interplanetary di sa tsena mo lefaufaung ka ngwaga wo mongwe le wo mongwe.
Bontši bja diripa tše, di tuka ge di phonkgela ka lefaufaung, di fetiša ye ntlha ya tšona ya go tološa ka moya. Seetša seo se ntšhwago ke dilo tše, se dira gore di bonagalae bjalo ka meteors, goba dinaledi tša go thunya. Ge e le gore meteor ke ye kgolo go lekana, le ge go le bjalo, karolo yengwe ya yona e ka phologa phišo e be e wela lefaseng bjalo ka ka meteorite.
FYI, meteorite ye kgolo e hwetšegilego go fihla mo lebakeng le, ke Hoba meteorite, e hweditšwe ka 1920. E wetše fase kgauswi le grootfontein, Leboa la Namibia, mo mengwageng ye 80 000 e fetilego gomme ga e so tlošwe fao. Hoba ke seripa se se tilego sa tshipi le nikhele, se ela dimetara tša go lekana tše tharo le metara e tee wa godimo.
Diabe tše Kgolo
Eupša, ge selo sengwe se se golo se ka wela mo lefaseng. Go tla direga eng ge bolide ye elago dikhilometara tše goba 10 100 ya šwahlela segongwana mo mmung? Dinyakišišo tša seabe sa peleng sa ditiragalo ga di penta seswantšho se se botse kudu.Seabe sa ditiragalo tše kgolo se bontšha se na le bokgoni bja go hlama šoro, e sego se fela seabe sa mo gae fela, eupša sa pholanete ka bophara. Mororomelo wa Lefase wa Monstrous, tsunamis tša titanic le mafula a tlhabamollo e tšwago go seabeng seo se tla tlošago naga ya bophelo. Go feta fao, bokae bjo bogolo bja lerole le marathana a phošitšwego mo lefaufaung a ka thibela letšatši, e be a fokotša planete go dikgweding tša marega tšeo di dulago dikgwedi tše ntši go goba mengwaga. Ka boripana, go šišinya gore seabe sa ditiragalo se ka hlola mahu mo kelong ya lefase ka bophara.
Go Hwa
Hwelele ke karolo ya evolutionary tlhago. Mo mengwageng ye e fetilego, mehuta ya dibilione tša gogwa ba hlokofetše ka lebaka la diphetogo tša klaemete, masetlapelo a tlhago le phadišano le diphedi tše dingwe. Se se ka mehla (goba boithekgo) hwelele le e sa le gare e tšwela pele go thuša mo lehono â ke batho ba "Pillage the Planet". Go akanywa gore, ka tlase ga mabaka a a tlwaelegilego, magareng ga tše pedi le taxonomic bahlano ba tla ba le mengwaga ye e ka bago tše dimilione tše lekilego eupša, ka go tšhilafatšo ya moya, re ka kgona go kgopela gore palogare ya maleba.Le ge go le bjalo, bohlatse bja fosili bo bontšha gore, mo nakong ye e fetilego, go bile le hwelelo fao phesente ye boimo ya maphelo ka moka lefaseng a nyameletše tloga ka pejana. Ka dinako tše dingwe tše di bitšwa ditiragalo tša mollwane e bile di hlatselwa ke emišo mo bobedi bja maswika le fossils, moo mohuta wi tee wa bophelo o ile wa fetolwa ka ye nngwe. Mellwane ya ditiragalo e bonagala ka leswika la llaga mo mafelong a go fapafapana mo pholanete.
MaMass Extinctions ka Seboka
Ka ge re tshephile mo bohlatseng bja fosili go laetša mellwane ya tše, letadi ya ditiragalo tša mahu a mass a thoma go bonala ka morago ga tšweletšo ya bophelo ka gare ga nako ya Cambrian, mengwaga ye mmalwa ye e fetilego e ka bago (dimilione tše 550 (Ma). Go tloga fao, go bile le mahu a mahlano a magolo a mass: Phetogo ya end-ordovician (444 Ma: 84% ya tahlego ya mehuta), Devonian ya kgale (360 Ma: 79% ya tahlego ya mehuta), end-permian (250 tshelela, dipeelano tša karolo 75 ya tahlegelo ya â planetâ, ya bontši bja hwelele), Phelelo ya Triassic (200 Ma, 79% ya tahlego) le end-cretaceous (65 Ma, 70% ya tahlego ya mehuta).Banyakišiši ba bangwe ba sebjalebjale ba tšwela pele go bolela gore re gabjale re mo tshwarong ya hwelelo ya mass engwe, ya lebelo yeo e rekotilwego. Go thušwa gwa kalafo ya rena ye šoro, se se bitšwa hwelelo ya tiragalo ya Holocene e ka ba gape gore go seripa sa mehuta ya maphelo mo lefaseng se tlo hwa ka gare ga mengwaga ye 100 (go ya ka yo monngwe batho ba saense yo a swerego ke gatelelo).
Go Tloša!
Mabaka a mahu a di mase tše a boima go tsebaga. Tee fela (mafelelo a-cretaceous, goba K-T Boundary) e kopantšhitšwe le seabe sa tiragalo. Tše dingwe di na le tšweletšo ye e sa tsebego, ka ge go se na le seabe se se itšego sa dibopego seo se hweditšwego go fihla ga bjale. Ka ntle le diabe, di šišintšwe tše dingwe ke: diphetogo tša klaemete (go swana le aese ye godilego), itlema ditiragalo tša volacano (tšeo di hlamago kotsi mo lefaufaung), gamma-ray bursts (yeo e gadikadiphedinyana tše nnyane ka godimo bja mmu) le poleite ya tectonics (yeo e ka tlišago dikhonthinente mmogo e be e kopantšha mehuta yeo e bego e le arogane ya bophelo, go tšwelela diphedi tše mspha). Ga go kgonege, le ge go le bjale, gore ye nngwe ya di hypotheses e ka emela di hwelelo tša ditiragalo ka moka, le kopanyo ya dintlha, ke sephetho se se ka kgonegago.Le ge go le bjalo, dinyakišišo di bontšhitše gore hwelelo ya mass e diragala mo tšhielano, mohlamongwe gantši gatee mo mengwageng ya dimilione tše 30 go ya go 60. Go swanetše lemogwa gore ka lebaka la gore ga re na le bohlatse bjo bohlokwa bja tiragalo ya hwelelo ya mass pele ga 500 Ma, Ga ra gore ga di a hlaga.
Pele ga cambrian, bophelo bo be bo le bonolo, bona le dilo tše bonolo go swana le dipakteria, brachiopods le trilobites. Diphedi tše nnyane tše ga di tlogele fossils tše di tseneletšego gomme dinomoro tša tšona di boima go di latišiša. Godimo ga moo, matlapa a kgale a mengwageng ya go feta ya dimilione tše 600 di sewelo, ka ge di na le go šomišwa gape ka gare ga tshepidišo ya tectonic. Se se tloša bohlatse bja dillaga tša mollwane tšeo di laetšago dinako tša mathata a lefase ka bophara. Go lekane go bolela gore, ge e le gore go be go na le diforomo tša bophelo mo lefaseng ka nako ya seabe sa Vredefort, nkabe di ka tlošitšwe.Translated by Lebogang Sewela