Zwithu Zwihulwane zwe zwa Vhuya zwa Kwama Shango
Nga nnḓa ha crater ye ya vha hone Vredefort, zwithu zwihulwane zwe zwa vhuya zwa itea zwa sia nḓila ya u kona u zwitevhela, zwo nwalwa kha matombo. Hezwi zwithu zwo wanala zwi zwinzhi kha fhethu he havha ho kwamea uya kha shango, zwazwino zwi dzhiiwa sa zwithu zwihulwane zwe zwa vhuya zwa itea.Tsha u thoma, huna ḽeyara yo khwaṱhaho ya zwishumiswa zwine zwo wela shangoni nga mvula ye ya vha hone khulwanesa vhukuma ya dzi kilometers dzo no swika 100. Hei ḽeyara ndi yone yo khwaṱhesaho vhuponi ha Dome, i tshi khou sekena hezwi u tshi vho bvela nnḓa ha Dome.
Zwine zwa tevhela zwine zwa tou vhonala vhukuma zwine zwa vha tsumbo i vhonalaho ya mushumo wa maanḓa i shanduka kha matombo one aṋe. Musi tombo ḽi tshi rwa, iya ḓisa mufhiso une wa swika kha 10 000 degree ya dovha ya ḓisa na mutsiko wa gigapascals. Hezwi zwithu zwine zwa mangadza zwa maanḓa na mufhiso zwiita uri matombo ane avha anga tsini a shanduke kuitele. Hezwi zwithu zwoṱhe zwi ḓivhea sa Metamorphic. Zwinwe zwa hei metamorphics zwine zwa tou vhonala vhukuma ndi ‘shattercones’.
A Shattercone
Shattercone asi zwine wa zwi wana musi u tshi wisa ice-cream. Fhedzi, ndi phathene ine ayo ngo ḓoweleya ine ya phaḓalala kha matombo ha vha na zwithu zwo no nga magabelo zwine zwa fhira nga vhukati. Mvelelo dza hone huvha tshivhumbeo tsha Triangular tshi tshi khou bva fhethu ho ḓoweleyaho.Hei shattercones i ṱana fhethu ho vhalaho hangei Vredefort Dome, huna nḓowelo ya uri arali na nga dzi vhea dzoṱhe dzi shattercones nga nḓila yone, unga kona u vhona mitalo ya Bolide ine ya vha i tshi khou tsela fhasi. Mashudu mavhi, vhaeni vhano ḓa zwino vha khou thoma u tshinya shattercones sa souvenir. Hei ndi nḓowelo ine ya sa vhe ya vhuḓi nahone i fanela u litshiwa hu tshi khou itelwa u tsireledza shattercones ngauri i ḓo vha inwe ya vhuḓifhinduleli ha Dome nntswa zwi tshi bva kha vhalanguli.
Tombo ḽa Metamorphosis
Inwe mvumbo yo no tou vhonala ya matombo a Vredefort ndi dzi tsinga dzo swifhalaho fhethu hune havha na matombo ane avha uri ana muvhala wo no vhonala. Hezwi zwi vhonala zwi tshi fhambana nga vhulapfu na u khwaṱha, fhedzi dzinwe dzi vha dzi sa tou fhambana. Hedzi tshaka dza matombo ano nga ngilasi ane avha na muvhala wo shwifhalaho a vhidziwa upfi ‘pseudotachylite’ nahone i sikiwa musi huna mufhiso muhulwane wa ita uri matombo a ṋoke a shandukisa zwithu zwao zwa mvelo. I fana na tombo ḽa tachylite ḽi wanala fhethu hune havha na volcano kha mutalo une wa vha hu tshi khou bvesa muya wa u fhisa. Ipfi ḽine ḽa ri ‘pseudo’ ḽi pangiwa arali hu sina tsumbo ya mushumo wa volcano.Mufhiso une wa takadza na mutsiko une wa bviswa nga maanḓa o sika zwithu zwine zwa vha zwihulwane zwa tombo zwine zwa vhidziwa upfi ‘granophyre’. Hezwi ndi lushala lwa matrix ine ya vha uri yo swifhala ya matombo masekene ane o kuvhanganyiwa a sika zwithu zwihulwane zwine zwa vha uri zwo vulea na u ṋokisa matombo iya ya phanḓa lwa dzi kilometre dzovhalaho. Zwa u kona u ṱanganyisa dzi Radiometric dza zwithu zwa zircon kha hei nyimelo zwi shandukisa tshivhumbeo tsha tombo zwa thusa vha Geology uri vha fhe vha Vredefort ḓuvha ḽo ṋangiwaho ḽa minwaha yo no swika 2.023 billion yo fhelaho.
U Sikwa ha Zwithu Zwine zwa Mangadza
Nnṱha ha zwinwe zwa ndeme zwine zwa mangadza fhethu hunzhi hune havha uri ho kwamea ndi coesite na stishovite. Ha ya ndi madzina a tsiko o fhiwaho zwithu zwivhili zwine zwa kona u sika (tombo ḽo ḓoweleyaho ḽa mineral). Dzi sikwa musi quartz yo fhungudziwa ya fhisiwa kha mufhiso une ya kona u shandukisa tshivhumbeo. Vhubvo hadzo dzi mbili dzi vhonala kha crater ine ya vha yo ḓala na tsini na bomo ya Nuclear. Zwine ya vha yo imela zwone na u sikiwa hayo.Vhutanzi ha u fhedzisela ha Metamorphism ya u fhedzisela a vhu koni u vhonala nga maṱo. Arali wo ita ṱhoḓuluso zwavhuḓi, lune matombo avha obva zwipiḓa wa kona u ṱola kha microscope, zwo sumbedza uri u ya swika hune ha vha na u fhola kha tshiimo tsha atomic. Hezwi zwi ḓi bveledza sa zwithu zwine zwa khakhisa quartz crystals,musi i hone,ndi yone tsumbo khulwane ya u dzhenelela kha mushumo.
U vha Hone ha Diamonds
Zwinwe zwine zwa mangadza nga ha zwithu zwine zwa sa wanale Vredefort ndi ‘impact diamonds’. Hezwi zwithu zwiṱuku spherical gems, musi zwi tshi kaliwa nga millimetre u mona nadzo, dzi sikiwa musi tombo ḽine ḽa wela kha shango ḽi tshi ḓa ḽa rwa ḽine ḽa vha ḽo pfuma nga carbon. Mufhiso une wa ḓo bva nga mulandu wa u weliwa u nyanyuwa nga carbon u tshi itela u sika zwithu zwo no swika million ya dzi diamond, fhedzi ahu athu vha na muthu o no dzi ṱoḓelaho mushumo.Musi ho ṱanganiswa shattercones, pseudotachylite, shocked quartz na dzinwe dzi metamorphics dzo no mangadza dzo no wanala Vredefort na dzinwe nnzhi dzi craters. Dzoṱhe,dzi dzhiiwa sa tswayo ya mushumo muhulwane na hone dzo no shuma u ṱalusa zwithu zwinzhi zwine zwa vha uri zwo itea kale kha shango.Translated by Khalirendwe Nekhavhambe