Pottery and Identity
Nḓila ya mvelo ya tshi Afrika yo vha ina vhuthu nga mvelo. Ndi ngazwo vhathu vha u thoma vha Bantu vho sia zwithu zwine zwi a farea ṋamusi. Hezwi zwi aḓaḓisa vhukuma kha vha ngudo dza vhathu na vha ḓivhazwakale vhane vha khou edzisa u ṱanganisa zwithu zwe zwa vha zwi hone zwi so ngo ṅwaliwaho fhasi.
Fhedzi huna tshithu tshithihi tshine tsho sumbedza tshina mushumo vhukuma kha u ṱalusa na u kona u fhambanyisa maḓuvha nga ha mvelo ya Afrika kha zwa u vhaḓa.
Ngeno vhathu vhane vha dzula vhanḓilani vha tshi bva kha vhunwe vhupo vha tshi ya kha vhunwe sa vha San, vho vha vha sa shumisi zwithu zwine zwa lemela dzi bodo na dzi dzhege, vhathu vha Bantu vho vha vho zwiita zwi zwinzhi vha tshi khou itela u vhea maḓi na mavhele.
Nga mashudu dzi khali dzo itwaho kha vumba ndi dzone dzine dzo vha dzi tshi dzula tshifhinga tshilapfu, naho arali yo kwashea kana yo laṱwa malaṱwani. U tshi isa phanḓa mvelele inwe na inwe vho vha vha tshi kona u ḓiitela dzi khali dzine dza kona u vha ṱalusa, dzina zwivhumbeo zwo fhambananaho na maolo o fhambananaho sa dzi Triangle, chevrons na mitalo yo rambalalaho.
Madzina a Vhupo
Zwino, nga u kona u ṱalukanya maolo o fhambananaho na zwivhumbeo zwa dzi khali dzine dza kha ḓi vha hone, ro vha na nḓila ya u kona u dzi fhambanyisa uya nga kha mvelele yadzo. Ri nga kona na u shumisa dzi khali ri ya kona na u topola zwithu zwa mupo uya nga ha mvelelo dzo fhambananaho. Zwino dzi khali dzo sumbedza uvha zwithu zwa ndeme vhukuma kha ngudz dza vhathu.
Zwavhuḓi-vhuḓi, arina he zwa nwaliwaho hone uya nga madzina adzo, vhunzhi ha dzi tshaka dzine ndi dza u thoma u dzula dzi ṱaluswa nga zwivhumbeo na maolo kha dzi khali. Zwine zwa mangadza, u kuvhangana ha zwa ngudo dza vhathu zwi sumbedza uri madzina ane avha o riniwa dzi khali a vha atshi khou bva kha dzina ḽa bulasi kana vhupo he khali ya u thoma ya vha yo itwa ngaho na hone yo thoma u wanala hone.
Hezwi zwi vhidziwa upfi dzina ḽa vhupo. Ndo isa phanḓa ndi tshi khou edzisa u ṱalutshedza hezwi zwithu uri vha kone u pfesesa uri ndi ngani vhathu vhanzhi vhe vha thoma u dzula vha Bantu vho vha vha na zwithu zwavhuḓi, vhe vha vha vha sina mulandu sa Happy Rest Culture, zwe zwa vha zwi tshi pfala unga ndi vhathu vhane vha vha kha lwendo lwa u awela.
Tshitshavha tsha Iron Age ya u tou Thoma (200 AD - 900 AD)
Vhathu vha Bantu vho ḓa kha ḽa Afrika Tshipembe nga vho 200 AD. Vho ḓa vho fara Technology, sa zwithu zwa tsimbi, nahone hezwi zwa dzhiiwa sa u thoma ha Iron Age kha ḽa Afrika Tshipembe. Hunwe fhethu ha u tou thoma ha vhathu vha Bantu ndi mathomoni a Limpopo-Shashe hune ha vha na dzina ḽa kale Happy Rest Culture. Holu lushaka, na lunwe lune lwa vha lwa Gokomere, zwi vhonala vho thoma u dzula kha vhupo hovho nga 350 AD na 450 AD.
Zwithu zwiṱuku ndi zwone zwe zwa ḓivhea nga havha vhathu vha Iron Age ya u thoma nga nnḓa ha uri vho vha vha tshi kona u ṱavha zwithu zwa tangana, na u zwima na zwa vhu bulasi. Henezwiḽa, vhukati ha 600 na 900 AD, zwi vhonala unga vhoṱhe vho rabulasi vho mbo ḓi litshedza bulasi ḽa vhubvo ḽa Shashe-Limpopo.
Hezwi zwi nga vha zwo itwa nga u shanduka ha kilima zwine mutsho wo vha usi tsha vha wavhuḓi kha zwa vhulimi. Hezwi zwiita uri tshipiḓa tsha shango tsho ima vhukati ha mavu matete na gomelelo, na zwa u pfuluwa ha u ḓala ha mvula zwi ya kona u sumbedzisa u vhaisala ha vhadzulapo. Hezwi zwa fhethu hune havha uri ho oma na tshifhinga tshine ha thaba zwi vha zwi si zwavhuḓi kha madzulo a hono vho vhupo.
U Bveledza Mvelelo ya Lushaka
Naho ho vha hu sa tou vha na zwithu zwinzhi zwine zwa khou bvelela kha vhupo ha Mapungubwe nga hetsho tshifhinga, zwithu zwinzhi zwine zwa mangadza na nḓivho ṱhukhu kha ha lushaka zwo vha zwi tshi khou bvelela kha shango. Inwe tsumbo nthihi ine ya mangadza ndi vhathu vhane vha mangadza vhane vho ita bizarre Lydenburg Heads, hune ha wanala Mpumalanga.
Hedzi dzi mask dzi sumbedza tshifhaṱuwo tsha muthu ane avha asongo fhelela ane avha muthu a dovha a vha tshipuka, nahone hu tendiwa zwauri vho vha vha tshi ita zwa zwi ṱhavhelo. Vha Lydenburg Heads dzi ya vhonala kha museum ya Afrika Tshipembe kha ḽa Cape Town, hune zwinwe zwi ya vhonala na kha museum ya hayani Lydenburg.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe