Dijaka tša go Kgahliša! – Go Bopa Letsopa le Boitšhupo
Mokgwa wa bophelo wa setšo sa SeAfrika ka kakaretšo e be e le seo se loketšego tikologo le go kgona go bola ka tlhago. Ke ka lebaka leo ditšhaba tša Batho-baso ba peleng ba šiilego ka morago mašaledia go bonala a mmalwa a gore rena re a hwetše lehono. Se se ka sa go nyamiša baepolli ba dilo tša kgale le bašomedi ba histori bao ba lekago go kopantšha pela histori ya rena yeo e so ngwadiwego.
Eupša go na le selo se se tee seo se bontšhitše gore se mohola kudu go hlaoleng le go dira tšatši kgwedi la ditšo tša di fapafapanego tša Afrika – go bopa letsopa. Le ge e le gore batsomi, ba go swana le San, ba be go se na tšhomišo ya dipitša tše boima tša go pšatlega bonolo le dijaka, Batho-baso bao ba go dula lefelong le le tee nako ye telele ba dirile palo ye kgolo ya ditšhelo tše tša go boloka meetse le mabele.
Ka mahlatse, dibopwa ka letsopa di tlwaetše go dula nako ye telele, le ge e le gore di senyegilego goba di lahlilwego ka bolahleng bja matlakala ka motseng. Go feta fao, setšo se sengwe le se sengwe se be se tlawetša go swaya dipitša tša sona ka di mongwalo-ruri, mekgwa tatelano le ditlhamo tša go swana le dikhutlotharo, methalo ya sebopega sa V le methalo ya go ba thapamo.
Leina la Tikologo
Le ge go le bjale, ka go sekaseka dikgabišo le dibopego tša dipitša tša go thubega tše di phologilego, re na le ditsela tša go fapantšha le latediša merafe. Gape re ka šomiša go bopa letsopa bjalo ka bohlatse bja go netefatša phihlelelo ya naga ya setšo se sengwe le se sengwe.
Ka fao dipitša di laeditše go ba sedirišwa se bohlokwa go baepi ba dilo tša kgale. Go bolela nnete, ka ge re se na le direkoto tša bona tša maina a mathomo a bona, bontšhi bja mefare ya peleng ga bjale di tsebjwa ka botee bja sebopego le sekgabišo sa go bopa letsopa sa bona.
Go a makatša, gore go dira ka tlwaelo ga kepollo ya dilo tša kgale e laetšago gore leina le lengwe le le lengwe la go ikgetha la ‘setšo sa kepollo ya dilo tša kgale’ ka tlwaelo e tšewa go tšwa ka polaseng goba lefelong leo mokgwa wa go bopa letsopa o hweditšwego la mathomo. Se se bitšwa ka Leina la Lefelo.
Ke ile go lebak le le telele go hlaloša tshepidišo ye gore o kgone go kwešiša gore ke ka lebaka la eng gore ditšhaba tše dintšhi tša Batho-baso di na le tša mafolofolo a ditšhaba tša Bantu eupša di na le maina a mabedi, go swana le setšo sa boiketlo bja go thaba, bao ba kwagalago o kare bego ba be ba sepediša lefelo la boiketla.
Ditšhaba tša Pele tša Mengwaga ya Tshipi (200 Morago ga Kreste – 900 Morago ga Kreste)
Batho-baso ba tšwetšwego pele tlhape ba khudugo ba fihlile ka Borwa bja Afrika ka nakong ya 200 Morago ga Kreste. Ba tlile le ditheknolotši tše mpsha, go swana le go tša tšhipi, gomme se se tšewa go ba mathomo a Pele Mengwaga ya Tshipi ka Borwa bja Afrika. Ye nngwe ya mathomo ya ditšhaba tša Batho-baso ya go hlaolega ya go dula ka letamonyaneng la Limpopo-Shashe leo ka go makatša le theilwego Setšo sa go Lethabo la Maikhutšo.
Morafe o, go akaretša le ba bangwe bjalo ka setšo sa Gokomere, ba tšwelela go be ba dula ka lefelong magareng ga 350 le 450 Morago ga Kreste. Ke tsebo ye nnyane kudu ya batho bao ba bego ba phela ka go lema dibjalo le go ruwa ba pele mengwageng ya tshipi ka ntle le gore ba be ba diriša motswako wa go godiša dibjalo, go tsoma le ruwa diphoofolo.
Go tloga fao, magareng ga 600 le 900 Morago ga Kreste, go bonala gore balemi ba tlogetše Shashe-Limpopo Basin. Se se ka be e le ka lebaka la go fetoga ga boso le selete se be se se a sa swanela temo. Tikologo ye e le go karolo ya naga yeo e ka bago kotsi e sepela magareng ga monono le komelelo, le phetošetšo ya mokgwatatelano wa pula e ka laetša go ba ya go bolaya sebjalebjale. Leboo la go fetogela ka go oma le dinako tša go koloba e ka ba mootledi o mo wa bohlokwa bja mekgwa ya bofaladi ka seleteng.
Tšweletšo ya Ditšo tša Setšhaba
Le ge e be go be go sena tše ntšhi tše di diragalago ka lefelong la Mapungubwe mo nakong ye, ditšo tša go makatša tšeo di sa tsebjego kudu di be di tšwelela ka dikarolong tše dingwe tša naga. Mohlala wa go makatša ke batho bao ba sa tsebjwego ba dirilego Dihlogo tša Lydenburg tša go tšhoša, tše di hwetšwago ka Mpumalanga.
Dišireletša sefahlego tša letsopa la go swa tše di swanago le difahlego tša tšhoša tša dibopiwa tša go ba seripa-mothoi, seripa-phoofolo, gomme go dumelwa gore di be di šomišwa diphethong tše kgethegilego le dikoma. Dihlogo tša ka Lydenburg di a bontšhwa ka Musiamong wa Afrika Borwa ka Motse Kapa, ka diswantšho tša tšona ka musiamong wa selegae ka Lydenburg.
Translated by Lebogang Sewela